مزارات ایران و جهان اسلام

در 500 متری جنوب غربی سلطانیه، بر سرِ راه سلطانیه ـ خدابنده آثار معروف بقعة چلبی اوغلی قرار گرفته است. باستان‌شناسان و پژوهشگران، این مجموعه را به سلطان چلبی نسبت داده‌اند و تاریخ ساخت آن را سال 728 هـ. ق ذکر کرده‌اند.

این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است: خانقاه شامل صحن مرکزی است که در اضلاع غربی و شرقی آن، حجره‌ها جای گرفته‌اند. طرح معماری این مجموعه الهام گرفته از عقاید و مراتب صوفیه است و هر یک از فضاها را با هدف، و برای عملکرد خاصّی ساخته‌اند.

واحد نخستین در قسمت ورودی، به مرتبة فقرا اختصاص داشته است و طالبان جنّت (مرتبة بعدی این فرقه)، در قسمت دوّم ورودی جای می‌گرفته‌اند. حجره‌های انفرادی صحن مرکزی با درهای کوتاه، محل ریاضت مریدان را با توجّه به مراتب آن‌ها تشکیل می‌داده‌اند. صحن خانقاه محل سماع جمعی بوده است و به هنگام سماع، سلطان در وسط و مریدان در گرداگرد او حلقه می‌زده‌اند و حلقة ذکر، بدین ترتیب، برپا می‌شده است. به احتمالی، واحدهای جنوبی خانقاه، کلاس درس و فضاهای طرفین ایوان جنوبی، محل حلقة ذکر زمستانی بوده است.

طبقة دوّم بنا در طرفین ایوان به شدّت آسیب دیده و فرو ریخته است و در گرداگردِ آن، فضاهایی شبیه به جان پناه دیده می‌شود. قرینه‌سازی، در کل مجموعه، کاملاً رعایت شده است. مصالح اصلی بنا را لاشه سنگ و ساروج تشکیل داده است. سقف حجره‌ها و زاویه‌ها، گنبدی شکل است.

عدّه‌ای از پژوهشگران و باستان‌شناسان، زمان ساخت بنای خانقاه را زودتر از مقبرة سلطان چلبی می‌دانند و بعضی از آنان، تاریخ ساخت بنای مقبره را زودتر می‌دانند. یکی از مدارک بسیار ارزنده که در یافتن تاریخ واقعی ساخت بنای خانقاه اهمیّت بسزایی دارد، بررسی کتیبة حک شدة ایوان جنوبی است. این کتیبه در سه قطعه: یکی در بالا، و دو قطعة دیگر در طرفین ایوان نوشته شده است و یکی از اسناد بسیار معتبر شناخت شهر سلطانیه و نکات ناگشودة تاریخ آن است. با توجّه به متن باقیمانده از این کتیبه، می‌توان دریافت که این بنا بین سال‌های 657 و 683 ساخته شده و وقف خانقاه شمسیّه شده است.

قسمت دوّم این مجموعة تاریخی، بقعة معروف به بقعة سلطان چلبی است. نقشة این بنا، هشت ضلعی است و هر ضلع آن از نمای خارجی به عرض 16/4 متر، به طول 17 متر و به قطر 5/7 متر است که با زیبایی خاصّی طرّاحی و اجرا گردیده است.

فرم آجرچینی در طاق‌نماهای هشت گانه متفاوت است. پس از طاق‌نماها، ادامة کار با آجرچینی ساده انجام گرفته است و در حد فاصل جرزهای هشت‌گانه، طاق‌نماهای زیبایی احداث و اجرا شده است و در بالای این جرزها، گنبد آجری با ساقة نسبتاً بلند خود استوار شده است.

آرامگاه سلطان چلبی از نظر جایگیری گورها در آن، جالب توجّه است و حلقة ذکر صوفیه را به شیوه‌ای دیگر تداعی می‌کند؛ به این معنی که سطح درونی آرامگاه به فضاهایی تقسیم گردیده است: سلطان در وسط و مریدانِ وی، با توجّه به درجه و مراتبشان، در گِرداگِرد او دفن شده‌اند.

این مجموعة تاریخی از آثار با ارزش استان زنجان است که به شمارة 167 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.