مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه این امامزادگان در شهر رى و در نزدیکى حرم مطهّر حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و در میان بوستات دانش قرار گرفته است. نزدیکى بنا به مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنى (علیه السلام) سبب شده تا زوّار حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) براى زیارت به این مکان نیز بیایند. طرح کلّى بنا قدیمى است امّا اندود کاری‌های داخل و بیرونى آن جدید است.

در گذشته، در اطراف بقعه قبرستانى وجود داشته که این قبرستان به پارک تبدیل شده است.

شهرت محلّى و نسب شریف

اطّلاعات موثق در مورد شخصیّت مدفون در این بقعه یافت نشد. مشهور است، در گذشته در ورودى، لوحه اى قدیمى با خط نستعلیق برجسته نصب بوده است، که صاحبان مرقد را معرفى می‌کرد:

«هو الحى الذى لا یموت نور الله على قبرهما و ارحم على غربتهما و اسکنه فى بحبوحات جنّت النعیم، امامزاده قاسم و امامزاده على ابن جعفر ابن ابیطالب ابن حسین ابن موسى ابن محمّد ابن هارون ابن زید ابن امام حسن مجتبى (علیه السلام) ابن امیرالمؤمنین (علیه السلام) این دو بزرگوار (را) در موضع کم چالک شهید کردند، در عهد متوکل علیه اللعنه، اللهم العن قاتلهما و ارحم على زائر».

در بالاى این لوحه، عکس نقّاشى شده خیالى از دو برادر نصب بود که زیر آن نوشته شده بود: «حضرت قاسم و على فرزندان حسن مجتبى (علیه السلام) در تاریخ 1297 (قمرى)» این کتیبه اکنون وجود ندارد.

همچنین زیات نامه اى روى ضریح آویخته شده بود، که نسب صاحب مرقد را عیناً مانند مطالب لوحه سنگى بیان می‌کرده و در آخر آن آمده بود:

«بر حسب دستور شریعتمدار آقا شیخ عبدالکریم مجتهد شاهزاده عبدالعظیم (فرزند) مرحوم حجت الاسلام حاج شیخ آقا بزرگ زاده، مرحوم آیت الله آقا حاج شیخ مهدى قدس سره امام جماعت حضرت عبدالعظیم، کتبه نورالدّین صالحى 18 صفر 1364 هـ . ق».

پژوهشگران بر اساس شهرت محلّى، تطبیقى با شخصیّت هاى ساکن در شهررى داده‌اند و چنین به نتیجه رسیده‌اند که دو شخص مدفون در این بقعه، دو برادر از سادات حسنى به اسامى، سیّد ابوالحسن على و قاسم از فرزندان حمزة بن محمّد الاکبر بن هارون بن محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن (علیه السلام) می‌باشند که در اواخر قرن سوّم هجرى می‌زیسته‌اند. ^([1])

ساختمان بقعه دو برادر در حدود سال 1335 هـ . ش بر اثر خواب دیدن شخصى در رى به نام عبّاس نفتى ساخته و تعمیر شده است، ولى در لوحه اى که قبلاً ذکر شد، قدمت بقعه به زمان فتحعلى شاه می‌رسد.

محلّ کنونى امامزاده در گذشته قبرستان عمومى بوده است این قبرستان از گذشته‌های دور وجود داشته و تقریباً از سال 1360 هـ . ش قبرستان از طرف شهردارى به پارک تبدیل شده است. در قدیم رودخانه اى به نام «لش آب» که به رودخانه فیروز آباد معروف بوده، از این محلّ عبور می‌کرده است که در حال حاضر جریان آن از طریق کانال زیرزمینى ادامه دارد. همچنین در ضلع شرقى قبرستان غسّالخانه اى وجود داشته که اثر از آن بر جاى نمانده است. نوع بنا و مساحت آن تقریباً هیچ تغییرى نکرده است. بنا، در اوایل خشت و گلى بوده در دوره‌های بعد تعمیراتى در آن صورت گرفته است.

وضعیّت کنونى بقعه

به دلیل آن که ساختمان محقّر امامزاده در پارک دانش و محلّى گود واقع شده است، تشخیص آن از دور دشوار است. آنچه از درون پارک دیده می‌شود، ساختمانى تقریباً مربّع شکل و کوچک است که ارتفاع چندانى ندارد و اگر به گنبد کوچک امامزاده توجّه نشود، تشخیص دادن این محلّ به عنوان مکانى مقدّس دشوار است. به طور کلّى امامزاده دور نماى خاص و جالبى ندارد.

بناى امامزادگان على و قاسم به صورت بناى منفردى است که طبق الگوى غالب بناهاى آرامگاهى از یک گنبدخانه و یک ایوان ورودى تشکیل شده است. بنا 56 متر مربّع مساحت دارد.

نماى اصلى این بنا، نماى ایوان ورودى است که در جنوب آن قرار دارد. این نما ظاهر و جلوه خاصى ندارد، بسیار ساده و متقارن است.

عرض ایوان 84/3 و طول آن 29/2 متر و ارتفاع آن 30/4 متر است. در ایوان چند سنگ قبر قدیمى که تاریخ آن‌ها ساخت 1303 هـ . ش و 1310 هـ . ش تا 1340 هـ . ش است، وجود دارد.

کف ایوان از جنس موزاییک است. علّت آنکه بنا در قسمت گودى واقع شده به اندازه سه پله کوچک از سطح پارک پایین تر است. در شرق ایوان، یک تکّه ورقه آلومینیومى به طول 38×31 سانتى متر وجود دارد، که زیارت اهل قبور روى آن نوشته شده است. از ایوان به عنوان کفش کن استفاده می‌شود. بدنه ایوان با ارتفاع 31/1 متر سیمان شده است و به رنگ سبز است.

بقعه فاقد صحن است. و ابتدا ایوان و سپس گنبدخانه قرار دارند. در ورودى از جنس فلز و به رنگ سبز، و داراى یک مترو هفده سانتى متر عرض و دو متر طول است.

در بالاى در ورودى چنین نوشته شده است: «مرقد مطهّر دو فرزندان از نوادگان امام حسن مجتبى (علیه السلام)، على و قاسم فرزندان زید».

کف حرم موزاییک شده و ارتفاع داخل بنا از بالاترین قسمت گنبد تا کف بنا تقریباً 20/5 متر است. ازاره تا ارتفاع 70/1 متر سنگ، و بقیه آن گچ کارى است که پوشش رنگ سبز مغز پسته اى دارد. حرم 30/4 طول و 05/4 سانتى متر عرض دارد. در چهار ضلع حرم چهار طاق نما قرار دارد و نوع گوشه سازى در گوشواره‌ها به صورت اسکنج است. سه طاقچه کوچک در قسمت جنوبى، شرقى و غربى حرم به ابعاد یک متر و بیست و سه سانتى متر در یک متر و طاقچه اى کمى بزرگ تر در شمال با ابعاد یک متر و هفت سانتى متر در یک متر، بیست و شش سانتى متر وجود دارد. کف حرم با چند تخته قالى کوچک پوشیده است و تعدادى مخده در بقعه موجود است. در داخل حرم تنها یک لوستر کوچک از گنبد آویزان است. داخل حرم با چند شمایل از ائمه (علیهم السلام) و چند دسته گل تزیین شده است.

سنگ قبر قدیمى بقعه که قبلاً در کف حرم بوده روى سکّویى از سنگ مرمر سفید نصب شده است. سکّویى که سنگ قبر روى آن نصب شده، با پارچه اى به رنگ قرمز تزیین شده است. سه گلدان با گل‌های مصنوعى و چند جلد کلام الله مجید و مفاتیح رو یآن قرار دارند. این سکو، به طور دقیق در وسط حرم و زیر گنبد واقع شده است و ابعادش 50/2×1 و ارتفاع 50 سانتى متر است. سکو به وسیله چند میله فلزى که به وسیله زنجیر به هم متصل شده‌اند، احاطه شده است. ارتفاع میله‌ها 61 سانتى متر است و با فاصله ده سانتى متر از سکو قرار دارند.

نوشته روى سنگ قبر اصلى چنین است:

«دو برادران فرزندان حسن مجتبى هذا مرقد قاسم و على که نسب ایشان به این طریق است از فرزندان جعفر بن ابى طالب ابن حسن ابن موسى ابن محمّد ابن هارون ابن زید ابن امام حسن مجتبى (علیه السلام) که در تاریخ 1297 شجره نامه این بزرگوارها کشف شده».

بر اساس این کتیبه، شجره نامه این بزرگواران در سال 1297 هـ . ق کشف شده اما هم اکنون این شجره نامه در محلّ موجود نمی‌باشد.

گنبد این بنا از داخل گچ کارى و از بیرون قیر گونى است. قطر داخلى گنبد حدود 90/3 متر و ارتفاع نوک گنبد تا کف گنبدخانه پنج متر، و ارتفاع نوک گنبد تا روى پشت بام نیز یک متر و نیم است.

ارتفاع گنبد و ایوان ورودى این بنا تنها تظاهر بیرونى این بقعه است.

طرح کلّى بنا و ساختمان آن قدیمى است، اما اندودکاری‌های داخلى و بیرونى اعم از گچکارى، سیمان کارى و قیر گونى آن جدید است. بناى بقعه سالم است و آسیب دیدگى خاصى در آن دیده نمی‌شود، لیکن نماى ظاهرى بنا احتیاج به بازسازی‌های جدى دارد. ^([2])