مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در خارج از روستاى نامانلو[1] (از دهستان جیرستان، بخش سرحد)، در یکى از قلّه‏هاى صعب العبور ارتفاعات گلول، در 70 کیلومترى شمال شرق شهر شیروان واقع شده و چشم انداز آن فوق العاده زیبا است.

طبق اقوالِ معمّرین، این محل، مکان بریده شدن سر حضرت زکریّاى نبى علیه‏السلام است و بدن بزرگوار آن حضرت نیز در فاصله نزدیکى از محلِّ سر قرار گرفته و هر دو داراى گنبد و بارگاه مى‏باشد. همه ساله مردم نامانلو و روستاهاى اطراف و عدّه زیادى از مردم شیروان در یکى از روزهاى تابستان به سوى قلّه کوه زکریّا علیه‏السلام به حرکت در مى‏آیند و پس از طى مسافتى طولانى و طاقت فرسا، خود را به این محل مى‏رسانند تا یکى از رسومات شاخص و مورد توجّه گردشگران را که مراسم شکرگزارى است، طبق عادت دیرینه خود به جا بیاورند. در فصل برداشت محصول، مردم روستا به عنوان شکرگزارى به خاطر سفره بیکران نعمات خداوند در قلّه کوه زکریّا علیه‏ السلام گرد هم آمده و به قربانى کردن گوسفند، پذیرایى و زیارت و نذر و نیاز مى ‏پردازند.
مکان سر حضرت زکریّا علیه‏السلام در بالاى کوه، داراى یک گنبد کوچک سبز رنگ بود که در سالیان اخیر به صورت یک گنبد قیفى به ارتفاع تقریبى 3 متر با ورق زرد ساخته شد و محل دفن بدن نیز در پایین کوه، به صورت یک اتاق
6×8 مترى با بام شیروانى بود که شالوده آن از سنگ لاشه و سیمان ساخه شده بود و داراى سه درب در شمال، جنوب و مغرب بود. این بنا نیز در سالیان اخیر به همّت اوقاف بازسازى شد و بنایى به ابعاد 8×6 متر از آهن و
آجر و سیمان ساخته شد که در جانب جنوب آن دو گلدسته زرد رنگ به ارتفاع تقریبى 4 متر تعبیه شده و بر بالاى بقعه نیز گنبد شلجمى به قطر 2 و ارتفاع 3 متر نصب شده است. سرویس‏هاى بهداشتى متعدّد و نیز آشپزخانه
و دیگر امکانات رفاهى در سالیان اخیر به مجموعه افزوده شده است.

رمضانعلى شاکرى در کتاب اترکنامه، تاریخ جامع قوچان، از این بنا به نام امامزاده زکریّا یاد مى‏کند.[2] محمّد اسماعیل مقیمى با عنوان «مقبره زکریّا واقع در یکى از قلل کوههاى گلیل» از این بنا یاد کرده است اما موضع خود را نسبت به این مکان معلوم ننموده است.[3]

در کتاب سیماى میراث فرهنگى، صنایع دستى و گردشگرى شهرستان شیروان که از سوى اداره کل میراث فرهنگى استان خراسان شمالى به چاپ
رسیده، گاهى آرامگاه زکریّاى پیغمبر علیه‏السلامو در جایى با عنوان امامزاده
زکریّا علیه‏السلام یاد کرده است.[4] در اینجا به جهت اهمیّت موضع لازم است
درباره حضرت زکریّاى نبى علیه‏السلام و محل شهادت آن بزرگوار مطالبى اشاره شود
تا صحّت و سقم دیدگاه فوق معلوم گردد.

درباره نسب حضرت زکریّا علیه‏السلام به اختلاف سخن گفته‏اند.

در کتاب راهنماى تاریخ انبیاء[5] نسب آن حضرت را چنین آورده است:
زکریّا بن برخیاء بن شوبن نحرائیل بن سهلون بن ارسوا بن شویل بن یعود بن
موسى بن عمران. و برخى هم او را از فرزندان داود نبى علیه‏السلام ذکر نموده‏اند.[6]
که ظاهراً از طرف مادر به داود پیامبر علیه‏السلام مى‏رسد.

در کتاب معارف و معاریف نوشته شده: زکریّا بن برخیا ابن الیعار، که
نسبش به سلیمان ابن داود و بالاخره به هارون بن عمران برادر حضرت
موسى علیه‏السلام منتهى مى‏شود و از پیامبران بنى اسرائیل است.[7]

زکریّا از پیامبران عظام الهى است. که جزو پیامبران بنى اسرائیل هم
شمرده مى‏شود. و یکى از 25 پیامبرى است که به نام او در قرآن کریم «در
سوره‏هاى آل عمران، انعام، مریم و انبیاء» هفت بار تصریح و به بخشى از
داستان زندگى و رسالتش اشاره شده است.

در سوره آل عمران، داستان کفالت آن حضرت از مریم دختر عمران و
مادر عیسى علیه‏السلام و دعایى که براى فرزند دار شدن خود کرد و مژده فرشتگان
به ولادت یحیى و سایر مطالب مربوط به آن حضرت این گونه ذکر شده است:

«زکریّا سرپرستى مریم را به عهده گرفت و هر گاه به محراب نزد مریم
مى‏رفت، نزد او رزق و روزى مى‏یافت. بدو گفت: اى مریم! این روزى تو از
کجا آمده؟ مریم مى‏گفت: از پیش خداست که خداوند هر که را بخواهد بى
حساب روزى مى‏دهد، در اینجا بود که زکریّا پروردگار خویش را خواند و

گفت: پروردگارا! به من از جانب خود فرزند پاکیزه ببخش که تو شنواى دعا و
پذیراى درخواست هستى. فرشتگان به او در وقتى که در محراب به نماز
ایستاده بود ندا دادند که خدا تو را به یحیى بشارت مى‏دهد و او تصدیق
کننده کلمه خدا (یعنى عیسى) است و آقا و پارسا و پیغمبرى از شایستگان
است. زکریّا (با تعجّب) گفت: پروردگارا! چگونه مرا پسرى باشد که پیر
شده‏ام و همسرم نازا است. خداوند فرمود: این چنین (خواهد شد) و خدا
هر چه خواهد انجام مى‏دهد.

زکریّا گفت: پروردگارا! براى من نشانه (و علامتى) قرار بده (که این انعام
چه وقت خواهد بود) خداوند فرمود نشانه تو آن است که سه روز جز به رمز
با مردم سخن نگویى و پروردگار خود را بسیار یاد کن و شبان گاه و بامداد او
را تسبیح گوى.»[8]

آیات که در سوره مریم درباره زکریّا علیه‏السلام آمده چنین است:

«... این خبر رحمت پروردگار تو با بنده‏اش زکریّا است، هنگامى که
پروردگارش را در پنهانى ندا کرد و گفت پروردگارا! استخوانم سست شده و
سرم از پیرى سپید شده و در مورد دعاى تو پروردگار را محروم و بدبخت
نبوده‏ام (و هر گاه دعا کرده‏ام اجابت فرموده‏اى) و از وارثان پس از خودم بیم
دارم و همسرم نازاست، پس به من از جانب خود ولى (و فرزندى که متصدى
کار من باشد) عطا فرما که از من و از خاندان یعقوب ارث ببرد و او را مورد
پسند و مرضّى خویش گردان. (بدو گفتیم) اى زکریّا! ما تو را پسرى مژده
مى‏دهیم که نامش یحیى است و پیش از آن هم نامى براى او قرار نداده‏ایم.
زکریّا گفت: پروردگارا! از کجا براى من پسرى خواهد بود با اینکه همسرم
نازاست و خودم از پیرى فرتوت گشته‏ام؟ خداوند فرمود این چنین است
پس پروردگار تو فرمود: این کار براى من آسان است و من خود تو را پیش از
این آفریدم، زکریّا گفت: پروردگارا! براى من نشانه قرار ده. خداوند فرمود:
نشانه آن است که سه شب تمام با مردم سخن نگویى. پس زکریّا از عبادت
گاه خود به نزد قوم آمد و به آن‌ها اشاره کرد (به صورت رمز و اشاره گفت) که
بامداد و شبانگاه خدا را تسبیح گوئید.[9]

در سوره انبیاء نیز به داستان زکریّا اشاره اجمالى کرده است.[10]

اما تاریخ نگاران و مفسّران گفته‏اند: زکریّا یکى از پیامبران بنى اسرائیل و
از فرزندان هارون بود، نام پدر آنحضرت را «برخیا» ضبط کرده‏اند و نام
همسرش را «ایشاع» دانسته و گفته‏اند: ایشاع خاله حضرت مریم بود و برخى
هم ایشاع را خواهر مریم دانسته‏اند، ولى قول اوّل مشهورتر است.

هنگامى که مریم به دنیا آمد، طبق نذرى که پدرش عمران کرده بود تا
چون وى به دنیا بیاید او را به خدمت کارى کلیسا بگمارد، مریم را به مسجد
الاقصى آوردند و سرپرستى او را به احبار و روساى آن جا واگذار کردند...
آن‌ها براى سرپرستى او نزاع کردند... و گفتند قرعه مى‏زنیم.

آن‌ها که نوزده نفر بودند براى قرعه به جایگاه مخصوص رفتند و قرعه به
نام زکریّا که سِمَت ریاست احبار را به عهده داشت، اصابت کرد و کفالت
مریم به عهده او محوّل گردید. زکریّا را به خانه و پیش خاله‏اش آورد و او
دوران شیرخوارگى و کودکى را در خانه زکریّا و با پرستارى خاله‏اش ایشاع
پشت سر گذارد. چون به سن رشد رسید، زکریّا اتاقى براى عبادت او در
مسجد بساخت و درى براى آن قرار داد که به وسیله نردبان بالا مى‏رفتند و
کسى جز زکریّا پیش مریم نمى‏رفت، و آب و غذاى او را خودش پیش او مى‏برد.

هرگاه زکریّا به اتاق مریم وارد مى‏شد، میوه‏هاى گوناگون و تازه در نزد او
مى‏یافت. در زمستان میوه تابستانى و در تابستان میوه زمستانى، وقتى از وى
مى‏پرسیدند که این‌ها از کجاست؟ حضرت مریم مى‏گفت: از جانب خداست
که هر که را خواهد بى حساب روزى مى‏دهد.

زکریّا تا آن وقت فرزند دار نشده بود و به سبب نازا بودن همسرش ایشاع
نیز امیدى به فرزند دارد شدن خود نداشت، با دیدن آن منظره بار دیگر به
فکر فرزند افتاد و بارقه امیدى در دلش پیدا شد... اینجا بود که روى نیاز به
درگاه بى نیاز کرده و از وى درخواست فرزندى پاک و شایسته نمود و طولى
نکشید که دعاى او مستجاب شد و فرشتگان مژده ولادت یحیى را از
همسرش ایشاع، بدو دادند.

زکریّا با شنیدن این مژده بى اندازه خوشحال شد ولى چون خودش طبق
نقلى 120 ساله و همسرش نیز 98 ساله و نازا بود براى اطمینان خاطر بیشتر
در این باره یا براى اینکه بداند چنین فرزندى از ایشاع به دنیا خواهد آمد یا از
زن دیگرى؟ پرسید چگونه ممکن است با این وضع من فرزند دار شوم؟ اما
وقتى که فرشتگان قدرت حق تعالى را به او تذکّر دادند، مطمئن شد و از خدا
خواست تا براى وى پیش از عملى شدن آن مژده علامتى قرار دهد که به
همسرش و دیگران بگوید.

وعده حق تعالى تحقق یافت و یحیى به دنیا آمد... و از همان کودکى مورد
لطف خداى مهربان قرار گرفت و مقام پیامبرى به او داده شد و از زاهدان
گردید و در عبادت حق تعالى بسیار کوشا و جدّى بود.[11]

شهادت حضرت زکریّا علیه‏السلام

حضرت زکریّا بیشتر اوقات خود را به عبادت حق تعالى و موعظه و اندرز
بندگان خدا مى‏گذرانید تا وقتى که به دستور سلطان جبّار آن زمان فرزندش
یحیى را به قتل رساندند. زکریّا از ترس وى از شهر خارج و در یکى از باغ‏هاى
اطراف بیت المقدس پنهان شد. ماموران شاه در تعقیب او وارد باغ شدند
درختى در آنجا بود زکریّا میان آن درخت رفته و پنهان گردید. ماموران به
راهنمائى شیطان که به صورت انسانى در آمده بود به کنار آن درخت آمدند و
با ارّه آن درخت را دو نیم کردند و زکریّاى پیغمبر علیه‏السلام نیز در وسط درخت به
دو نیم شد.[12]

در پاره‏اى از نقل‏هاست که علّت خروج زکریّا از شهر بیت المقدس آن بود
که یهودیان آن بزرگوار را متهم به زنا با مریم کردند، زیرا کسى دیگرى جز او
نزد مریم رفت و آمد نمى‏کرد و مریم نیز بدون داشتن شوهر حامله شده بود.
یهود گفتند: این کودک از زکریّاست و شیطان نیز به این شایعه کمک و یهود را
بر ضدّ زکریّا تحریک نمود و آنحضرت ناچار شد از شهر خارج شود و به آن
باغ پناه ببرد، ولى یهودیان به تعقیب آن حضرت آمدند و چنانکه ذکر شد، در
آن باغ میان آن درخت او را شهید کردند... سپس خداى تعالى براى انتقام
خون یحیى و زکریّا علیه‏السلام خبیث‏ترین مردم را بر آن‌ها مسلّط کرد و جمع بى
شمارى از آن‌ها را به انتقام ریختن خون پاک آن دو پیغمبر بزرگوار به دیار
نابودى فرستاد و بیت المقدّس را ویران کرد.[13]

محل دفن حضرت زکریّا علیه‏السلام

آنچه از عبارات کتاب‌های تاریخ انبیاء[14]، راهنماى تاریخ انبیاء[15] و دایرة
المعارف جامع اسلامى[16] و... استفاده مى‏شود این است که آنحضرت در

بیت المقدس به کیفیت که گفته شد به شهادت رسیده و جنازه آن بزرگوار در
بیت المقدس دفن شد و قبر آن حضرت آن جاست.

بنابراین حضرت زکریّاى پیغمبر علیه‏السلام به ایران نیامده است تا در این
سرزمین دفن شده باشد. قبرهایى که به نام آن حضرت از جمله در شهر
شیروان مشهور است از آن شخصیّتى دیگرى است که ظاهراً هم نام بودن با
حضرت زکریّا علیه‏السلام باعث شده که داستانى شبیه به جریان شهادت آن حضرت
براى شخصیّت مدفون در این بقعه بسازند!

شخصیّت مدفون در این بقعه

درباره شخصیّت مدفون در این بقعه دو دیدگاه است. نخست، برخى
تصوّر نموده‏اند که شاید وى زکریّا بن شرف بن حسن بن زید بن محمّد بن
على بن عیسى بن محمّد بن على العریضى بن امام جعفر الصادق علیه‏السلام باشد که
به گفته بیهقى در سبزوار سکونت داشته و از اهل قم بوده است.[17] او
فرزندى بنام شرف داشته که از او نیز زکریّا به وجود آمده و طبق قول مشهور
زکریّاى اوّل در روستاى پهنه کلاى شمالى شهرستان سارى و زکریّا دوّم
ـ زکریّا بن شرف بن زکریّا ـ در روستاى مزده سارى داراى گنبد و
بارگاه مى‏باشند.[18]

قول دوّم که نظر نگارنده نیز است و مؤیّداتى آن را در بردارد، سیّد زکریّا را
از نوادگان امام هفتم علیه‏السلام معرّفى مى‏کند که به جهت جوّ نا آرام کشمیر و قتل
برادرش به خراسان مهاجرت مى‏کند و سرانجام همچون برادرش به دست
کسان پادشاه هند مقتول مى‏گردد. وى سیّد زکریّا بن سید شهاب‏الدّین ابى
المظفر حسین بن محمّد عزیزالدّین بن شرف‏الدّین بن محمّد بن ابى القاسم
حمزة بن على العسکرى بن محمّد جعفر بن محمّد میر بن ابى طالب بن على بن
قاسم بن حمزة بن امام موسى کاظم علیه‏السلام است که برادرش سید جلال‏الدّین در
کشمیر و در عهد سلطان محمّد تغلق حاکم دهلى کشته شد و برادرش سیّد
زکریّا به خراسان گریخت و ظاهراً در شیروان سکونت اختیار نمود که
سرانجام مثل برادر به قتل رسید.[19]