مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه با شکوه این امامزاده در خارج از روستاى مشهد طرقى سفلى[1] (از دهستان گلیان، بخش مرکزى)، در میان مزارع گندم، در 20 کیلومترى جنوب غرب شهر شیروان قرار گرفته است.

بناى قبلى که از خشت و گل و آجر ساخته شده بود و متعلّق به دوره تیموریان بود متأسّفانه تخریب شد. و به جاى آن بناى کنونى ساخته شد که نسبتاً زیبا و با شکوه است.

محمّد اسماعیل مقیمى درباره این امامزاده چنین مى‏نویسد: «مقبره امامزاده سلطان محمّد رضا علیه‏السلام فرزند حضرت امام موسى کاظم علیه‏السلام طبق اسناد مربوط به دوره خوارزمشاهیان است. به طورى که مؤلّف مطلع الشمس مى‏نویسد: «چون سلطان محمود خوارزم خواب دیده که امامزاده در اینجا (مشهد طرقى) مدفون است به بعضى علامات محل را معلوم کرده و این بقعه را ساخته و املاک زیاد بر آن وقف نموده و فرمان آن پادشاه و فرامین سلاطین صفویّه در باب بقعه و موقوفات آن و تولیت آن موجود است.»[2] نیم
فرسنگ از زوارم گذشته در طرف یسار، راه بقعه معروف به مشهد سلطان محمّد رضا علیه‏السلام مى‏باشد و آن بنائیست از آجر و گچ و خاک مشتمل بر ایوان و دو اتاق که در بیرون بقعه ایوانچه‏ها براى مسکن عابرین قرار داده‏اند. اصل بقعه مربّع متساوى الاضلاع و ارتفاع بقعه که منتهى به گنبد مى‏شود، هشت ذرع است. بالاى قبر، صندوق چوبى مشبّکى است که در سال 1284 ساخته شده و در صندوق، سلام و صلوات و اشعار چهارده معصوم منسوب به
شیخ بهائى ـ علیه الرحمه ـ تا آخر، کتیبه شده است. در نزدیکى امامزاده بعضى انبار و خانه سیّد متولى واقع است. امامزاده مذکور به قول مشهور برادر حضرت رضا علیه‌السلام است.

با تحقیقاتى که در مورد موقوفات این امامزاده شده و به استناد قسمتى از وقفنامه‏هاى موجود، این امامزاده موقوفات زیادى دارد که اخیراً اداره اوقاف شیروان سرپرستى آن‌ها را به عهده گرفته است و مشغول ترمیم و بازسازى این‏بناى قدیمى است. این بناى قدیمى به سبک مغولى ساخته شده است.[3]»[4]

چنانچه اشاره شد، از بناى قدیمى دیگر خبرى نیست [5]و بناى کنونى نیز نیمه تمام رها شده است. این بنا که به صورت مربّع مستطیل و به ابعاد 20×24 متر است داراى؛ ایوان، گنبد و ضریح است. ایوان بقعه رو به جانب جنوب قرار دارد و ابعاد آن 5×5 و ارتفاع 8 متر است و در طرفین آن دو در به سوى شبستان بزرگ راه مى‏ یابد.

درِ ورودى بقعه، چوبى و داراى کنده کاری‌های زیبایى است که کتیبه ذیلبر آن حکاکى شده است: «بانى این در حاجى کاظمى ابن مرحوم حاج محمّد
خان کاظم میان آبادى»

اتاق مرقد به ابعاد 8×8 متر است که چهار زاویه آن را با استفاده از چند
فیلپوش به دایره تبدیل نموده و سپس گنبد کلاه‏خودى بنا به قطر 7 و ارتفاع 8
متر را بر آن استوار ساخته‏اند، در جانبین ایوان دو گلدسته در حال ساخت
مى‏باشد که نیمه کاره رها شده است.

نماى خارجى گنبد، سیمان کارى شده و بر روى آن رنگ سبز چمنى
زده‏اند و نماى داخلى آن گچ اندود است. در ساقه گنبد چندین پنجره جهت
نورگیرى طرّاحى شد و در مقابل ایوان نیز حوض آبى قرار دارد.

در وسط بقعه، ضریح چوبى به ابعاد 2×2 متر قرار دارد که دور آن را
پارچه سبز زده‏اند.

بقعه داراى 350 هکتار زمین گندم موقوفه است که متأسّفانه به ثمن
بخس و به مبلغ قریب چهار میلیون اجاره داده شده که یقیناً بر اساس صحیح
و کارشناسى نبوده است.

تعداد بیست شهید دوران دفاع مقدّس در شرق بقعه قرار دارد. زمین
زیارتگاه حدود یک هکتار است که به صورت قبرستان عمومى از آن استفاده
مى‏شود. این بنا به شماره 5153 و در تاریخ 25/12/1380 به ثبت آثار
تاریخى رسیده است.

شهرت محلّى نسب

بر اساس شهرت محلّى و کتیبه‏هاى موجود، و نیز وقفنامه امامزاده محمّد
رضا علیه‏السلام، وى را فرزندِ بلا فصلِ امام هفتم علیه‏السلام مى‏دانند. این در حالى است که
امام هفتم علیه‏السلام تنها یک فرزند بنام محمّد داشته و او ملقّب به عابد بوده است.
مورّخان درباره محل دفن و تاریخ وفات او اختلاف دارند که در اینجا به
اختصار اشاره خواهد شد.

محمّد بن موسى علیه‏السلام

حضرت سید محمّد بن موسى علیه‏السلام معروف به «سیّد میر محمّد عابد» از
فرزندان حضرت امام موسى کاظم علیه‏السلام مى‏باشد که طبق منابع تاریخى، کتب
انساب و رجال با احمد بن موسى علیه‏السلام و حمزه از یک مادر هستند و مادر
گرامى آن‌ها «اُمّ احمد» مى‏باشد.[6]

سیّد میر محمّد عابد به همراه برادرش احمد بن موسى علیه‏السلامبراى عزیمت
به طوس، از مدینه وارد فارس شد که با جنگى نابرابر از سوى حاکم فارس
روبرو گردید. آن‌ها پس از مقابله و کشمکش‏هایى، پس از شهادت عده‏اى از
بنى‏هاشم، متفرق و در زوایائى مخفى شدند. سیدمیرمحمّد عابد علیه‏السلام نیز
همچون برادرش احمد بن موسى علیه‏السلام به زندگى مخفى روى آورد. منابع
تاریخى جزئیاتى از دوران زندگى مخفى و حتى چگونگى رحلت و یا
شهادت وى ارائه نکرده‏اند.

از بررسى برخى متون به جاى مانده معلوم مى‏گردد که حضرت سیّد
محمّد عابد علیه‏السلام در خفا به کتابت قرآن مشغول و از همین طریق بندگان زیادى
را آزاد کرد.

فرصت الدوله در «آثار العجم» مى‏نویسد:

«بقعه مطهره سید امیرمحمّد مضجع آن حضرت است. پدر بزرگوارش
حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام مى‏باشد و با برادرش حضرت شاهچراغ از یک
مادرند، و آن حضرت از اهل فضل و تقوى، قائم اللیل و صائم النهار بوده. در
عهد خلفا به شیراز آمد و در آنجا منزوى شد. گویند از حق الکتابه کلام‏اللّه‏
مجید، بسیارى از بندگان را آزاد فرمود».[7]

فرصت الدوله درباره اینکه آن حضرت را شهید کرده‏اند و یا به مرگ
طبیعى رحلت کرده است اقوال مختلفى را که در منابع از نظر وى گذشته
است ذکر مى‏کند اما به جزئیات آن اشاره‏اى نمى‏کند.[8]

شیخ مفید در «ارشاد» درباره فضایل سیدمحمّد عابد مى‏نویسد:

«و کان محمّد بن موسى من اهل الفَضل و الصَلاح أخبرنى أبومحمّد الحسن
بن محمّد بن یحیى، قال، حَدَثنى جدّى، قال حَدَثتنى هاشمیه مولاة رقیه بنت
موسى (ع) قالت: کان محمّد بن موسى صاحب وضو و صلوة و کان لیله کلّه
یتوضاء و یصلى، فیسمع سکب الماء ثم یصلى لیلا، ثم یهدافى ساعه غیر قد و
یقوم، فیسمع سبک الماء والوضوء ثم یصلى لیلاً، فلایزال کذلک حتّى یصبح و
ما رأیته قطّ الاّذکرت قول اللّه تعالى کانوا قلیلاً من اللیل یهجعون».[9]

محمّد بن موسى علیه‏السلام همیشه با وضو بود. شب‏ها را به عبادت و نماز
مى‏گذراند و پس از فراغت از نماز، اندکى استراحت مى‏کرد و آنگاه بپا
مى‏خواست و وضو مى‏گرفت و مشغول عبادت و نماز مى‏شد وى این کار را
تا صبح تکرار مى‏کرد. هاشمیه (کنیز دخت موسى بن جعفر علیه‏السلام) همچنین
مى‏گوید: هیچگاه محمّد را ندیدم مگر اینکه این آیه از قرآن را به خاطر
آوردم. «کانو قلیلاً من اللیل ما یهجعون». (و از شب اندکى را
خواب مى‏کردند).[10]

حضرت سیّد میر محمّد بن موسى علیه‏السلام به سبب کثرت عبادت به
«میرمحمّد عابد» مشهور شد.

صاحب «اعلام الورى» در فضیلت و منقبت وى مى‏آورد: «او مردى
پرهیزکار و صالح بود».[11] و علاّمه مامقانى در «تنقیح المقال»، وى را از جمله
راویان احادیث اهل بیت مى‏شمارد.[12]

درباره چگونگى رحلت و یا شهادت حضرت سید میرمحمّد عابد اقوال
متفاوتى وجود دارد. برخى از منابع بر شهادت وى پس از جدال و کشمکش
حاکم فارس با یاران احمد بن موسى علیه‏السلام تأکید دارند.

مؤلف کتاب زندگانى سیاسى هشتمین امام علیه‏السلام به نقل از برخى از منابع
مى‏نویسد: یکى دیگر از برادران امام رضا علیه‏السلام بنام احمد بن موسى چون از
حیله مأمون آگاه شد همراه سه هزار تن (به روایتى دوازده هزار) از بغداد
(مدینه) قیام کرد. کارگزار مأمون در شیراز به نام قتلغ‏خان به امر خلیفه با او به
مقابله برخاست و پس از کشمکش‏هایى او و برادرش «محمّد عابد» و
یارانش را به شهادت رساند.[13]

با این وجود برخى از منابع از رحلت و درگذشت وى با مرگ طبیعى
حکایت مى‏کنند، چنانکه صاحب شب‏هاى پیشاور مى‏نویسد: «جناب سید
امیرمحمّد عابد که در گوشه انزوا اشتغال به عبادت داشت، بأجل طبیعى از
دنیا رفت».[14]

مزارات منسوب به محمّد بن موسى علیه‏السلام

علماى انساب و مورخان، و برخى از علماى رجال و سیره، درباره مدفن
محمّد بن موسى علیه‏السلام اختلاف نظر دارند که در ذیل به مشهورترین مکان‌هایی
که به آن استناد شده اشاره مى‏شود:

الف: قمشه اصفهان

مؤلف کتاب غیث الزابد که خود از فرزندزادگان حضرت محمّد عابد، و از
علماى معروف شیعه بوده و در علم انساب تبحرى داشته، مدفن محمّد بن
موسى علیه‏السلام را در قمشه ذکر نموده که داراى زیارتگاه معروفى است.[15]

ب: کاخک گناباد

یکى دیگر از مزارات منسوب به محمّد عابد، زیارتگاه مشهور امامزاده
محمّد در کاخک گناباد است که به ثبت آثار تاریخى و ملّى رسیده است.
صاحب منتخب التواریخ، مرحوم شیخ ملأ هاشم خراسانى در این باره
مى‏نویسد: «در کاخک گناباد مقبره‏اى است که منسوب به جناب محمّد بن
موسى الکاظم علیه‌السلام است و بقعه و بارگاه و موقوفات مفصلّى دارد.»[16]

ج: هفتادُر اردکان

مرحوم علاّمه مامقانى از قول صاحب تکمله ذکر مى‏کند که شاید مدفن
محمّد بن موسى علیه‏السلام در نواحى یزد باشد که به کرامت مشهور است. این
زیارتگاه با شکوه در حدود سى کیلومترى بعد از اردکان به سمت نائین در
آبادى هفتادُر واقع شده است. این مرقد و قبّه به این نام در این منطقه از
شهرت به سزایى برخوردار است و داراى صحن‏هاى متعدّد و حجرات براى
زوّار آن قبر شریف مى‏باشد و اخیراً مورد بازسازى قرار گرفته است.[17]

د: کرمان

در خیابان 17 شهریور شهر کرمان که در گذشته در خارج شهر قرار
داشت، مزار با شکوه امامزاده محمّد قرار دارد که بنا به نوشته ملأ هاشم
خراسانى فرزند امام هفتم علیه‏السلام است. او مى‏نویسد: «در یک فرسخى شهر
کرمان مقبره‏اى منسوب به محمّد بن موسى بن جعفر علیه‌السلام است.»[18]

ه: مشهد میقان اراک

در کتاب گنجینه آثار قم ضمن اشاره به آثار تاریخى قم، ساوه و اراک
مى‏نویسد: «در دهکده میقان، در دو فرسنگى شمال اراک که جزء قراء فراهان
است، مشهدى مجلّل و داراى بقعه‏اى تاریخى قرار دارد که اهل محل آنرا
مدفن محمّد عابد فرزند بلافصل امام موسى کاظم علیه‏السلام مى‏پندارند. اما خود
مؤلّف گنجینه نظر دارد که قبر محمّد بن احمد بن هارون بن موسى علیه‏السلام یا
محمّد بن اسماعیل بن موسى علیه‏السلام است.[19] مؤلّف کتاب نور العابد با برخى از
قراین و گفتار علماء اصرار دارد که مشهد کنونى در میقان متعلّق به محمّد
عابد است که پس از تفرّق سپاه شاه چراغ به اراک آمد و مخفیانه مى‏زیست تا
اینکه وفات یافت و در میقان دفن شد.[20]

و: شیراز

مشهورترین و معروف‏ترین قول مبنى بر دفن محمّد عابد در شیراز است
که در جهت شرق بقعه شاه چراغ واقع شده و به محمّد عابد مشهور است و
داراى گنبد و بارگاه با شکوهى مى‏باشد. و مؤلّف کتاب‌های شد الازار[21]،
فارسنامه ناصرى[22]، شیراز نامه[23]، اقلیم پارس[24]، تاریخ شیراز[25]، تحفة

العالم[26] به آن تصریح نموده‏اند. این مرقد تا زمان اتابک ابن سعد ابن زنگى
پنهان بود و وى در محله باغ قتلغ خان قبه‏اى براى او بنا کرده و چندین بار
تجدید بنا شده است. در سال 1296 توسّط سلطان نادرخان و سرانجام
اویس میرزا پسر نواب اعظم شاهزاده فرهاد میرزاى قاجارى مرمت شده
است. اکنون این زیارتگاه از شهرت بسزایى برخوردار است و نسبتاً اولین
قول مطرح در خصوص مدفن محمّد بن موسى علیه‏السلام مى‏باشد.

ز: رودان

در روستاى زیارت پیر چوگان که به زیارت سید سلطان محمّد عابد نیز
مشهور است، مدفن امامزاده جلیل القدر سید محمّد عابد فرزند بلافصل
امام هفتم علیه‏السلام خوانده مى‏شود و اهالى هرمزگان و کرمان نیز به آن احترام
ویژه‏اى قائل هستند. اما با وجود انتساب مراقد متعدد به محمّد عابد و نیز
شهرت و اجماع مورخان به دفن محمّد عابد در شیراز یا کاخک گناباد، و
همچنین به جهت اثبات یکى از این مزارات به عنوان مرقد محمّد عابد، نفى
دیگر مزارات را در پى خواهد داشت، از اینرو نمى‏توان پذیرفت که مکان
کنونى در زیارت سیّد سلطان محمّد عابد در رودان از آنِ محمّد عابد بن امام
موسى کاظم علیه‏السلام باشد، بلکه قراین و دلایلى در دست است که نشان مى‏دهد
تشابه اسم و شهرت و لقب این امامزاده با محمّد عابد توأم شده و باعث این
اشتباه شده است. [27]

شخصیّت مدفون در این بقعه

براى شناختِ شخصیّت مدفون در این بقعه، دو نشانه بارز است که کار را
براى اهل تحقیق روشن مى‏کند. ابتدا کلمه سلطان و سپس لقب رضا که در
ابتدا و انتهاى نام امامزاده محمّد قرار دارد و از او به سلطان محمّد رضا علیه‏السلام
تعبیر مى‏شود.

حال باید جستجو کرد که کدام یک از سادات بزرگوار ساکن در خراسان
این دو ویژگى و لقب را داشته‏اند.

با مراجعه به کتب انساب به این نتیجه خواهیم رسید که شخصیّت
مدفون در این بقعه سید جلیل‏القدر ابوجعفر محمّد بن موسى بن احمد بن
محمّد الاعرابى بن قاسم بن حمزة بن امام موسى کاظم علیه‏السلام است زیرا او نقیب
شهر طوس بوده و سیدى بسیار عظیم‏الشأن، با کمال و با ورع و بلند جایگاه
بود. او در نزد شاهان آل سامان از اعتبار و موقعیّت خوبى برخوردار بود و با
نویسندگان و وزراى آن‌ها معاشرت داشت و ابوالفتح بستى در اشعارى او را
مدح گفته است. او فرزندى به نام حمزه ابوالقاسم داشت که مکنّى به کنیه
جدّ خود حمزة بن موسى علیه‏السلام بود و در نزد آل سامان از موقعیّت خوبى
برخوردار بود و همچون پدرش نقابت سادات طوس و خراسان را به عهده
داشت و در شیروان وفات یافت و بقعه او نیز به حمزه رضا علیه‏السلام مشهور و
معروف است.[28]

مرحوم علاّمه نسّابه سیّد عبدالرزاق کمونه، پدر ابوجعفر محمّد را ملقّب

به رضا دانسته و مى‏نویسد: کتابى از پدر او به دست آمده که مربوط به سیره و
تاریخ یمین الدوله محمود صاحب غزنه است و تمام این خاندان به رضا
ملقب بوده‏اند.[29] بنابراین چنین مى‏توان نتیجه گرفت که علّت شهرت محمّد
بن موسى به رضا، به خاطر پدر اوست که به این نام ملقّب بوده و فرزندانش
نیز ملقّب به رضا شده‏اند.

ابوالحسن بیهقى تصریح دارد که قبر موسى بن احمد، یعنى پدر امامزاده
محمّد رضا علیه‏السلام در مشهد مقدّس بوده است.[30] این جمله حکایت از آن دارد
که اگر ابو جعفر محمّد نیز در خراسان وفات مى‏یافت مرحوم بیهقى به آن
اشاره مى‏کرد.

محمّد بن قاسم، جدّ امامزاده محمّد رضا علیه‏السلام

وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشان و از بزرگان سادات موسوى در عصر
خود به شمار مى‏رفت. او ملقّب به اعرابى بود. بدان جهت او را به این لقب
خوانده‏اند که در بادیه تولّد یافت و با اعراب زندگى و با آن‌ها معاشرت داشت.

علاّمه نسّابه ضامن بن شدقم از اعلام قرن یازدهم هجرى درباره
وى مى‏نویسد:

«کانَ فى نَهایة الکرم و السَخا و المروّةَ و الشّهامة و الفراسة و الشجاعة.» [31]

او در نهایت کرم و بخشندگى و مردانگى و جرأت و شهامت و بردبارى و
شجاعت بود. علماى انساب تعداد فرزندانِ معقّب ـ نسل دار ـ سیّد محمّد
اعرابى را شش تن بر شمرده‏اند که همه آنان از بزرگان سادات موسوى و
مشاهیر خاندان امام موسى کاظم علیه‏السلام به شمار مى‏آیند. از آنجایى که غالب
این بزرگان و فرزندان آنان در خراسان، طبرستان، هراة و آمل مى‏زیسته‏اند،
لذا به شرح حال آنان و به فرزندان و نوادگان آن‌ها اشاره مى‏شود.

تعداد فرزندان محمّد اعرابى

علماى انساب اتفّاق دارند که سیّد محمّد اعرابى داراى شش فرزند
مى‏باشد که اسامى آنان به شرح ذیل است:

1 ـ احمد ابو على الاسود: احمد همچون پدرش داراى پوست سیاه بود،
لذا ملقّب به احمد اسود گردید، او سیّدى جلیل القدر، بزرگوار، و
دانشمندى عالیمقام و سرپرست سادات طوس بود و منصب نقابت سادات آنجا را
به عهده داشت و نزد همگان از احترام فوق العاده‏اى برخوردار بود.[32]

وى داراى سه فرزند به اسامى ذیل است که جملگى از بزرگان سادات به
شمار مى‏آیند؛

الف: موسى ابوالحسین، او نقابت سادات طوس را پس از پدر عهده دار
بود. وى سیّدى بسیار جلیل القدر، عظیم الشأن و بزرگوار بود. او جدّ اوّل
امامزاده محمّد رضا علیه‏السلام است.

ب: مهدى، در خراسان مى‏زیسته و نسلش در ابیورد = درگز
سکونت داشته‏اند.

ج: محمّد ابو جعفر، او به هراة مهاجرت کرد و از بزرگان سادات آنجا بود.[33]

برخى از فرزندان و نوادگان این سه تن از شخصیّت‏هاى بزرگ تاریخ
اسلام و شیعه و از نقباء عالیمقام خراسان به شمار مى‏آیند که اسامى آنان
فهرست وار اشاره مى‏شود.

ابویعلى محمّد و ابو عبداللّه‏ حسین فرزندان اسماعیل بن احمد امیرجة
(امیر کوچک) بن محمّد ابى جعفر بن احمد ابى على الاسود که از بزرگان
سادات هرات بودند.[34]

ابو طالب محمّد الداعى ابن ناصر بن محمّد ابى جعفر بن احمد ابى على
الاسود که از طوس به شهررى مهاجرت کرد.[35]

ابو ابراهیم بن محمّد بن اسماعیل بن احمد امیرجة بن محمّد ابى جعفر
بن احمد ابى على الاسود که نقابت طوس را به عهده داشت و داراى دو
فرزند به اسامى سید اجَلّ جمال‏الدّین ابراهیم و کمال‏الدّین على بود که از
بزرگان سادات مشهد و طوس به شمار مى‏رفتند.[36]

2 ـ عبداللّه‏ ابو محمّد؛ به جهت سکونتش در جرجان به عبداللّه‏ جرجانى
ملقّب شد و مکنّى به ابو زینب بود.[37] او یک فرزند به نام ابوعبداللّه‏ حسین
داشت که از وى ابوجعفر محمّد دندانى به وجود آمد.[38] نسل او را در ارّجان
و فارس نوشته‏اند.[39]

آرامگاه امامزاده عبداللّه‏ در وسط شهر گرگان است که امروزه به یکى از
زیارتگاه‏هاى دسته اوّل کشور مبدّل شده است. او عموى بزرگوار امامزاده
محمّد رضا علیه‏السلام است.

3 ـ موسى ابو جعفر؛ براى وى نسل کمى در طبرستان نوشته‏اند.[40] اعلمى

او را از بزرگان امامیّه بر شمرده است.[41]

ابوالحسن عمرى نسّابه فرزندى به نام على براى او ذکر نموده و نوشته
است که او در برومقان بوده است.[42]

4 ـ قاسم؛ او در هرات سکونت داشت و داراى یک فرزند به نام على بود
که از او حسن و حسین به وجود آمد.[43] على بن قاسم بن محمّد اعرابى را
ساکن آمل نوشته‏اند.[44]

5 ـ على؛ او در هرات سکونت داشت[45] و داراى یک فرزند به نام حسن
بود که نسلش در طبرستان است.[46] او همان است که در روستاى سنگِ بِن
شهرستان سارى مدفون و داراى گنبد و بارگاه مجللى است.

6 ـ عبّاس ابوالفضل الاسود: وى از بزرگان رواة محدّثین شیعه و ناقل و
راوى تفسیر على بن ابراهیم بن هاشم قمّى رحمه‏الله متوفّاى 327 ه. ق است، وى
عموى بزرگوار امامزاده محمّد رضا علیه‏السلام است. شرح حالش در کتاب مستقلى
به نام بارگاه آزاد گله به نگارش در آمده است.

آرامگاه منسوب به محمّد اعربى در اردبیل

از تاریخ تولّد و وفات سیّد محمّد اعرابى در منابع موجود ذکرى به میان
نیامده است. اما با وجود آنکه پدر و جدّش به ایران مهاجرت کرده‏اند.
مى‏توان احتمال داد که او نیز به همراه پدرش به ایران مهاجرت نمود و پس از
کشته شدن پدرش که شرحش خواهد آمد به منطقه آذربایجان متوارى گشت
و به اردبیل پناهنده شد.

در منطقه کلْخوران و در شمال غربى بقعه سیّد امین‏الدّین جبرائیل پدر
شیخ صفى‏الدّین اردبیلى جدّ سلاطین صفوى، بقعه‏اى قرار دارد که از دیرباز
به بقعه سیّد محمّد اعرابى جدّ پانزدهم شیخ صفى‏الدّین اردبیلى مشهور
بوده است. این بنا دقیقاً رو به روى مقبره عوض الخواص پسر فیروز شاه
زرّین کلاه قرار گرفته که داراى گنبد آجرى مربّع شکلى است که روى سنگ
قبر او جمله «هذا مرقد سیّد محمّد اعرابى» قید شده است. این بقعه از آثار
بجا مانده دوره صفویه است که تعمیراتى در سالیان بعد در آن صورت
گرفته است.[47]

بنابراین معلوم مى‏گردد که جدّ بزرگوار امامزده محمّد رضا علیه‏السلام نیز در ایران
مدفون بوده و صاحب گنبد و بارگاه مى‏باشد.

قاسم بن حمزه، جدّ اوّل امامزاده محمّد رضا علیه‏السلام

حضرت قاسم مکنّى به ابو محمّد[48] و معروف به قاسم اعرابى است.[49]
مادرش امّ ولد «کنیز» بود.[50] و فرزندان او در هرات، طبرستان و خراسان و
رى پراکنده بودند.[51]

کیفیّت شهادت و محل دفن قاسم

از مهاجرت قاسم بن حمزة بن موسى علیه‏السلام به ایران در هیچ یک از کتب
انسابِ گذشته ذکرى به میان نیامده است، تنها علاّمه نسّابه ضابن بن شدقم
در کتاب تحفة الازهار مى‏نویسد: متمسکا بنهج آبائه الکرام، معلنا بمذهب
اجداده علیهم‏السلام، مبرهنا بما ورد عن النبى علیه‏السلام فبلغ امره احمد بن محمّد بن
آ لمعتصم باللّه‏ العباسى فامر بقتله، فانهزم خائفا و جلا الى اصفهان، فلزموا باثره،
فوجدوه مع ابن اخیه حمزة نائمین فى قریة اشترجان من توابع اصفهان،
فقتلوهما نیاما لیوم (السبت 16 شهر رجب) سنة 255 ه. ق و قبرهما
مشهور یزار.»[52]

ابو محمّد قاسم، سیّدى جلیل القدر، عظیم الشان و بلند جایگاه بود. او
متمسّک به روش پدران بزرگوارش قدم بر مى‏داشت و مذهب اجدادش را
آشکارا بیان و اعلام مى‏نمود و آنچه از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله رسیده بود درباره امامت
ائمّه علیه‏السلام آشکارا بیان مى‏کرد تا اینکه گزارش او را به خلیفه، معتصم باللّه‏
عبّاسى دادند و او امر به قتل وى کرد.

قاسم به اصفهان گریخت و بعد از رفتن او پا به پاى وى رفتند (تعقیب
کردند) و او را با پسر برادرش حمزه در قریه اشترجان از توابع اصفهان در
حال خواب پیدا کردند و آن دو را در روز (شنبه 16 رجب)[53] سال 255
ه. ق به شهادت رساندند و قبر آنان مشهور و زیارتگاه است.

سید عبدالرزّاق کمونه همین نقل قول را از علاّمه نسّابه ضامن بن شدقم
در کتابش آورده و مى‏نویسد: «ابن شدقم در تحفة الازهار گوید: احمد بن
محمّد معتصم فرمان قتل قاسم را صادر کرد، پس قاسم به اصفهان گریخت.
و بعد از رفتن او پا به پاى او رفتند و او را با پسر برادرش حمزه در قریه
اشترجان از توابع اصفهان در حال خواب پیدا کردند. این جریان در سال
250 ه. ق روى داد و قبر آن دو امامزاده مشهور و زیارتگاه است. مؤلّف
گوید: حمزة بن حمزة بن موسى الکاظم علیه‏السلام دو پسر به نام اسماعیل و على
داشته است که ابن شدقم ذکر نکرده که کدام یک از آن دو با عموى خود
قاسم همراه بودند، و من جز ابن‏شدقم کسى از علماى نسب را ندیدیم که
مطلب بالا را یاد کرده باشد، واللّه‏ اعلم».[54]

با اینکه ضامن بن شدقم سال شهادت را 255 ه. ق نوشته، دانشمند
نسب شناس، کمونه در نقل قول سال 250 ه. ق نوشته که ظاهراً به طور
مستقیم کتاب تحفة الاَزهار راندیده و از آن نقل نکرده است، یا اینکه وى این
تاریخ را مطابق سال حکمرانى خلیفه عبّاسى معتصم ندانسته از این رو پنج
سال آخر آن را کسر کرده، یا اینکه نسخه دیگرى از کتاب تحفة الاَزهار در
دست داشته است. از طرفى، در همان کتاب اشاره به همراهى على بن حمزة
بن على بن حمزة بن موسى علیه‏السلام با قاسم بن حمزه علیه‏السلام شده که تشویشى در
عبارت آن است که ما در کتاب على بن حمزه علیه‏السلام به آن اشاره کردیم.

آنچه در اینجا قابل بحث و سؤال است اینکه، در اشترجان خفتگان مزار
به قاسم و حمزه شهرت دارند، این در حالى است که مرحوم کمونه على بن
حمزه بن حمزة بن موسى علیه‏السلام و عمویش حضرت قاسم اعرابى بن حمزة بن
موسى علیه‏السلامرا خفته در این مزار مى‏داند و این دو مطلب باز هم سازگار نیست؟
در جواب باید گفت: على بن حمزة بن حمزة بن موسى علیه‏السلام، به جهت داشتن
فرزندى به نام حمزة، مکنّى به ابو حمزه بود،[55] از آنجایى که عرب کنیه را

تعظیما و احتراماً ذکر مى‏نماید، لذا به احتمال قوى بقعه کنونى در اشترجان
به قاسم و ابو حمزه على شهرت داشته که بر اثر مرور زمان کلمه ابو از ابو
حمزه حذف شده و این توهّم به وجود آمده است.

به هر حال، هم اکنون مزار حضرت على بن حمزة بن حمزة بن موسى علیه‏السلام
و قاسم بن حمزة بن موسى علیه‏السلام در قریه اشترجان از توابع شهرستان فلاورجان
استان اصفهان داراى گنبد و بارگاه باشکوهى است که توسّط هیئت امنا
اداره مى‏شود.[56]

تعداد فرزندان قاسم

علاّمه نسّابه ابو نصر بخارى متوفّاى 341 ه. ق، تعداد فرزندان قاسم را
سه تن به اسامى محمّد اعرابى، و على و حسن ذکر مى‏کند.[57]

شیخ الشرف عبیدلى نسّابه از دانشوران قرن پنجم هجرى، على بن قاسم
را ساکن شهر رى دانسته و در آنجا براى وى فرزندانى قائل است. او همچنین
مى‏نویسد: قاسم فرزند دیگرى به نام احمد داشته که در هراة بوده است. با
وجود این، او نسل قاسم را در طبرستان و خراسان ذکر مى‏نماید.[58]

علاّمه نسّابه ابن طقطقى تداوم نسل قاسم بن حمزه را از دو فرزند او
محمّد اعرابى و احمد ذکر نموده و ابن عنبه نیز این عقیده را برگزیده است.[59]

اما اجماع علماى انساب بر آن است که تنها نسل محمّد اعرابى تداوم
داشته است.[60]