مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه با شکوه این امامزاده در 5 کیلومترى شمال غرب شهر بلداجى، نزدیکى روستاى کلبى بک، در 41 کیلومترى جنوب غربى شهر اردل در بالاى کوهى مرتفع با چشم انداز فوق العاده زیبا و دیدنى واقع شده است.

این زیارتگاه از مهم‏ترین بقاع متبرکه استان چهار محال و بختیارى است و قدمت آن به دوره تیموریان باز مى‏گردد که در زمان صفویّه تجدید بنا شده و در دوره‏هاى بعد تا سالهاى اخیر نیز بارها مرمّت و بازسازى شده است.

بقعه شامل ایوان، گنبد، حرم، ضریح، مسجد و زایر سرا است. ایوان بقعه که در دوره‏هاى بعدى (قاجاریّه به آن ملحق شده به ابعاد 30/6×60/2 متر است و در دو قسمت آن دو صفّه با قوس جناقى در آن تعبیه شده است.

صفه سمت چپ داراى درى آهنى است و به اتاق اطلاعات زایران تبدیل شده
است. پلان اصلى بقعه هشت ضلعى است و هر یک از اضلاع آن بیش از 2 متر است که
در اضلاع بزرگتر چهار طاق نما با قوس جناقى تشکیل شده و در میان هر طاق نما
درى قرار دارد. اضلاع کوچکتر شبیه به طاقچه‏هاى سه ضلعى با قوس جناقى است.

ورودى بقعه کوتاه و چوبى اند. ورودى جهات شرق و شمال مختص مردان و ورودى
غربى و جنوبى ویژه بانوان است. مصالح بکار رفته در این بنا، آجر، سنگ و ملاط گچ و
یا گل مى‏باشد. پوشش درونى دیوارها گچ اندود و در دو مرحله نقّاشى‏ها و کتیبه‏هایى با
مضمون آیات قرآنى بر سطح آن نقش بسته است. کف و ازاره حرم با سنگ مرمر
پوشش یافته و الباقى گچ اندود است.

در وسط بقعه ضریح کوچک فلزى آب طلا کارى شده زیبایى قرار دارد که با حصار
فلزى به دو قسمت زنانه و مردانه تبدیل شده است. بر روى درب ضریح، کتیبه ذیل
قلمزنى شده است: «ضریح مطهّر حضرت امامزاده حمزه على در چهارمین سال انقلاب
جمهورى اسلامى ایران با خودیارى زایران محترم و همّت امنا و نظارت اداره اوقاف
ساخته و نصب شد.»

کاشى کارى‏هاى بقعه جدید و به رنگ آبى و کتیبه «بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم»
احتمالاً مربوط به دوره قاجاریّه مى‏باشد. در بالاى ورودى‏ها در ساقه گنبد چهار منفذ
مشبک جهت تهویه هوا طرّاحى شده و در شبستانهاى آن چهار پنجره براى نورگیرى
فضاى داخل حرم تعبیه شده است و تنها یک نمونه آن چوبى و مشبک مى‏باشد.

مساحت اندک بقعه سبب شده است بدون هیچ عنصرى، گنبد عرقچینى بنا به قطر
8 و ارتفاع بیش از 3 متر بر آن ساخته شود. نماى خارجى گنبد رنگ طلایى دارد و
نماى داخلى نیز داراى نقّاشى مختصرى است.

نماى بیرونى بقعه داراى فرمى چهار ضلعى است که در جلوى ورودى شرق، ایوان و
سایر ورودى‏ها طاق نمایى عمیق با قوس‏هاى جناقى ایجاد شده است. در تغییرات
سالیان اخیر، طاق نما جبهه غربى کاملاً مسدود و جبهه جنوبى سنگ نما گردیده و
همچنین در جبهه غربى و شمالى بقعه، نمازخانه‏هایى به ابعاد 20/×6 متر براى زنان و
مردان الحاق شده است.

مساحت آرامگاه 50 متر مربّع و مساحت کل بنا 3000 متر و مساحت فعلى
مجموعه اعم از عرصه و اعیان جمعا نود هکتار بر آورده شده است. این بقعه داراى 23
سوئیت 40 مترى، و 5 اتاق بزرگ و دفتر هیأت امنا، 100 مغازه، کشتارگاه، موتور خانه،
پارک بازى کودکان به مساحت 800 متر مربّع، 30 هکتار فضاى سبز و بیش از 50 هزار
درختان مختلف است. طرح جامع توسعه این بقعه در دستور کار اداره کل اوقاف

استان چهار محال و بختیارى قرار گرفته و در دو هزار متر مربّع در دو طبقه در حال
انجام است.

پیرامون این بنا، دشتى پهناور گسترده است و به مناسبت جایگاه طبیعى و آب و
هواى خوب و دیگر جاذبه‏هاى اطراف آن، همه ساله از اوایل اردیبهشت تا پایان
شهریور ماه، هزاران گردشگر از درون و بیرون استان به این زیارتگاه روى مى‏آورند.
عمده مسافران و زائران با برپا کردن چادر، یک روز یا چند شبانه روز را در این مکان
اقامت مى‏کنند. گاه در فصل تابستان، اردوگاهى با حدود هزار چادر در این مکان بر پا
مى‏شود و جمعیّت آن را چهل هزار نفر بر آورد مى‏کنند.

این بنا در تاریخ دوّم فروردین ماه 1382 ه . ش تحت شماره 8225 در فهرست آثار
ملى کشور ثبت گردیده است.

تذکره محلى و شهرت نسب

درباره شخصیّت مدفون در این بقعه، بین اهالى اتّفاق نظر است و از گذشته
تا کنون او را از نوادگان حضرت امام زین‏العابدین  علیه‏السلام مى‏دانند. اما درباره نسب
شریف وى دو دیدگاه است که ظاهرا هر دوى آنان داراى ایراداتى است که به آن
اشاره خواهد شد.

دیدگاه اوّل: برخى او را با نام حمزه و یا حمزه على مکنّى به ابوطالب فرزند محمّد
بن حسین بن محمّد بن حسن الزاهد بن ابى الحسن یحیى بن حسین ذى الدمعه بن
زید الشهید بن امام على بن الحسین زین‏العابدین  علیه‏السلامذکر نموده‏اند.[1]

دیدگاه دوّم: امیر حسین احمدى، به اشتباه نام امامزاده را محسن و نسب او را
چنین ثبت کرده است. پسر على بن زید بن امام زین‏العابدین  علیه‏السلام. او سپس اضافه

مى‏کند که: «این بارگاه تقریبا سه قرن پیش، توسّط یکى از خادمین درگاهش به نام
مرحوم خادم گنج على بنا گردید. سپس خادمین و مریدان آستانه مرحوم
مراد، کربلایى على اکبر و محمّد اسماعیل یکى پس از دیگرى عهده دار شده و تعمیر
مرقد و گنبد و کلید دار حرم بوده‏اند که در حال حاضر، خادم ابراهیم، کلیدار حرم
امامزاده مى‏باشد.»[2]

در تذکره محلى آمده است که؛

«در زمان خلافت المطیع باللّه‏ عباسى (334ـ 363 ه . ق) حمزه على به همراه جمعى
از یاران و انصار و پسر عموهاى خود از طریق شط العرب (اروند رود) و سوسنگرد به
خاک عجم (ایران) در شهر ناصریه[3] (اهواز) وارد شده و پس از طى مسافت زیاد و
عبور از رودخانه و کوهها و راههاى صعب العبور در بین راه به منطقه بروجن وارد
گردید و قصد عزیمت به طوس را داشتند.

چون سعى مى‏کردند که خود را از والیان عباسى مخفى دارند تا غافلگیرانه گرفتار
آنان نشوند، بنابر این مجبور بودند یا شبانه حرکت کنند یا از بیراهه بروند، لذا از
چگونگى مسیر حرکت و اوضاع راهها بى اطّلاع بودند.

در این هنگام، یکى از دشمنان، از ورود کاروان با خبر شد و این خبر را به والیان
منطقه رسانید و آنان نیز با سربازان مجهز خود به این کاروان کوچک حمله ور شدند و
جنگ در منطقه‏اى ما بین بلداجى و چغاخور در سینه کوهِ سنگى در گرفت.

به دلیل کثرت سپاه دشمنان و آشنایى و تسلّط آنها به منطقه و قلّت یاران حمزه

على، جنگ به سود والیان پایان یافت و هر یک از یاران خسته امامزاده به سمتى رو به
هزیمت نهاده و در میان کوهها متوارى شدند.

سربازان حکومت محلّى هر یک از یاران امامزاده را در هر کجا یافتند، به قتل
رساندند. حمزه على براى این که بتواند مقاومت کند، بر قلّه سنگى مشرف بر میدان بر
آمد و خصم در پى او روان گشته و روى قلّه کوه رسید.

پس از خستگى زیاد و جراحات فراوان از پا در آمده و به زمین افتاده،
دشمنان بدنش را پاره پاره کردند و جنازه‏اش در زیر آفتاب و بر بالاى قلّه سنگى
و قتلگاهش رها شد.

مدتى بعد مومنان جرأت کرده و از کوه بالا رفته و او را در همان محلِ قتل دفن
کردند. تا مدتى این قبر به غیر از خواص براى عموم نامعلوم بود، تا آن که در زمان امیر
تیمورگورکانى کشف شد و به دست معماران ترکمن (سمرقندى و بخارایى) بقعه‏اى بر
آن ساخته شد.»[4]

نام مادر وى را «زینب خاتون» دختر احمد از اعقاب امام هفتم  علیه‏السلام و همسرش
«زهرا خاتون» دختر ابراهیم از نوادگان امام چهارم  علیه‏السلام و برادرانش را قاسم على و سعید
على و عبّاس على نوشته‏اند.

فرزندان ذکور امامزاده نیز که در نوجوانى به قتل رسیده و بدون فرزند و اولاد
هستند، عبارتند از؛ 1ـ عبداللّه‏ 2ـ طالب 3ـ یحیى. [5]

شخصیّت مدفون در این بقعه

امام فخر رازى درباره دیدگاه اول یعنى حمزة بن محمّد بن حسین بن محمّد بن
حسن الزاهد مى‏نویسد: «محمّد بن حسن دو فرزند به اسامى ابوالقاسم حسین و

احمد ابو عبداللّه‏ داشته که هر دوى آنان در کوفه و بغداد نسل داشته‏اند.»[6]
بنابراین مسقط الراس آنان در کوفه و بغداد بوده و اصولاً به منطقه جبل و بروجن
مهاجرت ننموده‏اند.

از طرفى، دیدگاه دوّم نیز صحیح نمى‏باشد زیرا تداوم نسل حضرت زید شهید  علیه‏السلاماز
حسین، محمّد و عیسى است و اصولاً حضرت زید  علیه‏السلامفرزندى به نام على نداشته تا
حمزه از او به وجود آمده باشد.

نسب شریف امامزاده سید حمزه على مدفون در شهر بلداجى با پنج واسطه به امام
سجّاد  علیه‏السلاممنتهى مى‏شود که از قرار ذیل است:

سید حمزه ابو على بن محمّد ابى الحسن بن حمزة الاکبر بن حسن المکفوف ابى
محمّد بن الحسن الأفطس بن على الاصغر بن الإمام على بن الحسین السجاد  علیه‏السلام.

وى سیّدى جلیل القدر و عظیم الشان بود. او در سال 250 هجرى قمرى در پى
ناآرامى‏هاى موجود در مدینه و عراق به همراه پدر بزرگوارش سید ابوالحسن محمّد بن
حمزه به منطقه جبل مهاجرت نمود. علاّمه نسّابه ابو اسماعیل طباطباء از اعلام قرن
پنجم هجرى، مهاجرت پدرش را به شهر بروجرد مى‏نویسد، ظاهرا بدان جهت مقر
سکونت خود را در شهر بروجرد انتخاب نموده‏اند، زیرا درگذشته پسرعموهاى وى در
این شهر حضور داشته‏اند از اینرو او بهترین مکان جهت زندگى را شهر بروجرد برگزید.
سید محمّد تا سال 265 هجرى قمرى در قید حیات بود تا اینکه در آخر همین سال
بدرود حیات گفت و در شهر بروجرد به خاک سپرده شد. آرامگاه او یکى از مزارات
مشهور شهرستان بروجرد است که همه روزه پذیراى مشتاقان اهل بیت  علیهم‏السلاممى‏باشد.

امامزاده سید حمزه على، یک برادر به نام حسن و یک خواهر به نام فاطمه دارد که

در بروجرد سکونت داشته‏اند. اکثر بنى اعمام سید حمزه على از عالمان بزرگ و از
مجاهدان سترگ و نقباى شریف و از سالکان و زاهدان عصر خویش بودند که پرچم
هدایت را به دوش کشیده و منبع فیوضات اهالى بودند.

ظاهرا سید حمزه على به خاطر دعوت اهالى بروجن به این منطقه مهاجرت نموده
و در پى ناآرامى‏ها، آخر الامر در دهه اول قرن چهارم هجرى وفات مى‏یابد. در
تذکره‏هاى محلى چنین آمده است که او با نمایندگان خلیفه وقت پیکار مى‏نماید تا
اینکه عاقبت در مکان فعلى شربت شهادت را مى‏نوشد. او سه فرزند به اسامى احمد،
على و حسن داشت که از آنان جمع کثیرى به وجود آمده و از بزرگان سادات اهواز و
چهار محال و بختیارى و جبل بوده‏اند. زیارتگاه وى یکى از مشهورترین زیارتگاه‏هاى
استان چهار محال و بختیارى است.[7]