مزارات ایران و جهان اسلام

مقبرة صخره‏اى معروف به قارلى دام، در شمال دره ‏بند واقع شده و شامل دو اتاق باریک با یک جلو خان وسیع در روبرو می‌باشد و ورودى اتاقک اوّل به شکل چهار گوش است. ارتفاع مدخل و عرض آن به ترتیب حدود 95 و 60 سانتى‏متر است. گوشه‏هاى اتاقک مدور و فضاى آن کم است و بلندى آن از کف تا سقف اتاقک که ساده و مسطح است، حدود 70/1 متر است. اتاقک دوّم پشت اتاقک اوّل قرار دارد. فرم ورودى آن نیز که در میانة دیوارة عقبى اتاقک اوّل تعبیه شده، همان است که گفته شد. ارتفاع مدخل اتاقک دوّم هم که مقابل ورودى اصلى است، 92 و عرض آن 60 سانتى‏متر است.

سدوک در سى کیلومترى جنوب شهر ارومیه، نزدیک روستاى «خرم آباد» قرار دارد. در این منطقه دو دخمه روبروى یکدیگر در پس رفتگى مستطیل شکل طبیعى کوه دیده مى‏شود. شکل و ابعاد ورودى این دخمه‏ ها نشان مى‏دهد که تاریخ ساخت این دو بنا متفاوت است. دخمة پایینى از دو فضا تشکیل شده است؛ فضاى اوّل به عنوان فضاى واسطه بین خارج و اتاق جسد عمل مى‏کند. سقف و دیوارهاى آن ناصاف بوده و حالتی گنبدى شکل در سقف به وجود آورده است. کف آن‏ها با خاک پر شده و کف اصلى را پوشانده است. فضاى اتاق جسد با یک آستانة ورودى تقریباً مستطیل شکل از فضاى اوّلى (واسطه) جدا مى‏شود.

 بناى سه گنبد متعلّق به دورة سلجوقى است و در مرکز شهر ارومیه قرار دارد. این بنا از دو بخش سرداب (محل دفن) و شیون گاه تشکیل شده است و دو ورودى مسقل دارد. مصالح آن سنگ، آجر و گچ است و گنبد کم خیزى به شکل عرقچین دارد. شکل نقشة آن از بیرون مدور و از داخل چهارگوش است و دو روزنه در شرق و غرب بنا دیده مى‏شود. مهم‏ترین ویژگى سه گنبد، وجود دو قاب تزیینى در جبهة شمالى بنا حاوى مقرنس، گره بندى و کتیبه‏ هاى کوفى با نام بانى و سازنده آن است. در ایجاد این بدایع و نگارش خطوط از سنگ‏هاى کوچک استفاده شده است. سه گنبد به دستور امیر «شیشقاط المظفرى» ساخته شده است. معمار بنا «منصور بن موسى» و سال احداث آن نیز سال 580 هـ. ق است.

 روستاى تمتمان در فاصلة بیست کیلومترى ارومیه ـ سرو، قرار دارد و آثار تاریخى و با ارزشى چون غار تمتمان، استحکامات نظامى، مقابر مقبرة اورارتو و... را در خود جاى داده است. مقابر کشف شده شامل سه مقبرة معمور و دو مقبرة مخروبه دورة صفوى است. از سه مقبرة نسبتاً سالم، یکى داراى سنگ قبرى به تاریخ 1110 هـ. ق است. مقبره‏هاى سه گانه و دو مقبرة مخروبة تمتمان در یک ردیف قرار گرفته‏اند و همگى از بیرون به صورت چهار ضلعى و از داخل به شکل مدور هستند. مصالح به کار رفته در بناى آن‏ها سنگ‏هاى تراشیده و سنگ‏هاى رودخانه‏اى و آجر است.

این بنا در 85 کیلومترى شمال غربى ارومیه، در دامنة رشته کوه‏هاى مرزى ایران و ترکیه، در مجاورت روستاى بردوک واقع و بخشى از مجموعة آثار باستانى دورة صفوى، شامل قلعه، مسجد و مقبره است. این آرامگاه در دامنة شیب‏دار کوه قرار گرفته و راه دسترسی به آن از طریق «پلّه» انجام می‌گرفت. این بنا با پلان چهارگوش به ابعاد 5/11×5/11 متر از سنگ‏هاى جارى شده و سنگ‏هاى لایه‏اى کوه، بنا گردیده است. در چهار زاویة فوقانى این بنا گوشواره‏هاى ساده‏اى ایجاد کرده و گنبدى خوش ترکیب بر آن نهاده‏اند که تا کنون پابرجاست. در داخل بنا محرابى در طرف قبله از سنگ‏هاى سیاه رنگ ایجاد کرده ‏اند.

این مقبره مدفن یکى از نوادگان امام موسى کاظم (ع) است و در پانزده کیلومترى جنوب شرقى شهر ارومیه قرار دارد.

بناى این بقعه از آجر ساخته شده و مربوط به دورة قاجار است و سقفى شیروانى دارد. بنا به صورت چلیپا ساخته شده و براى زیباتر کردن فضاى داخلى آن، از کادربندى و مقرنس کارى نیز بهره جسته ‏اند.

بقعة این امامزادگان در 12 کیلومترى شهر ارومیّه در میان روستاى امامزاده واقع شده و به «امامزاده برکشلو» مشهور است.

بنایى قدیمى و تاریخى که اصل مقبرة آن را به دورة زندیه یا اوایل دورة قاجاریّه نسبت مى‏دهند. رواق، گنبد و ایوان بقعه در سال 1335 هـ. ق به اهتمام شخصى به نام مرحوم حبیب‏اللَّه بیگلربیگى بنا شد و بعدها نیز مرحوم حاج غفّار افشار به تکمیل بعضى از نواقص آن همّت گماشته است.

در سمت چپ جادّة آسفالتة ارومیه ـ سرو، به فاصلة 22 کیلومترى ارومیه، در روستاى تمتمان، در قبرستان دهکده و دامنة غربى تپّه اسماعیل آقا، سه مقبرة گنبددار در امتداد همدیگر و یک مقبره در قسمت شمالى آن‏ها وجود دارد که قبر آخرى ویران شده و تنها بقایاى طاق آجرى سرداب آن هویداست. از این سه مقبره، تنها در داخل یکى از آن‏ها سنگ قبر نسبتاً سالمى باقى مانده است که کتیبة آن ارزش تاریخى دارد. این مقبره‏ها که اندک تفاوتى از نظر مصالح و معمارى با همدیگر دارند، همگى از بیرون داراى نقشة چهارضلعى و از داخل، مدور هستند، مگر یکى از آن‏ها که در قسمت جنوبى قرار گرفته و مربّع است. دو مقبره از مقابر، گنبدى سنگى داشته که تقریباً فرو ریخته است. مقبرة میانى، از نظر مصالح و سنگ کارى داراى نظم و دقت بیشترى است که به ترتیب به توصیف آن‏ها مى‏پردازیم.

کلیسای مریم مقدس در ارومیه واقع شده است و برخی از تاریخ شناسان این کلیسا را دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای بیت‌لحم فلسطین می‌دانند. کلیسای ننه مریم نه نیمکت دارد و نه جایگاهی برای اعتراف و وعظ کشیش. سرت را که خم می‌کنی تا از در کوتاه کلیسا داخل شوی، چشمت به تابلویی می‌افتد که در آن نوشته: نعلینت را از پا بیرون کن، مکانی که در آن ایستاده‌ای مقدس است.