مزارات ایران و جهان اسلام

منارة شمس تبریزى در میان باغی در جوار عمارت مسکونى «شمس الملوک دنبلى» در شمال شرقى شهرستان خوى و در محلى به همین نام قرار دارد. این مناره، بناى یادمانى است و هدف از ساخت آن هم نمایش اقتدار صاحب آن بوده که گویا توانسته بود در یک روز به قدرى قوچ کوهى شکار کند که از شاخ آن‏ها تمام سطح خارجى مناره را تزیین نماید. مدخل برج روزنه‏اى به شکل مستطیل است که پله‏هایى مارپیچ در داخل آن تعبیه شده است و با استفاده از آن‏ها مى‏توان بر فراز برج راه یافت.

نمایی از قره کلیسا

این مقبره در حومة شهر چالدران و در شمال شرقى قره کلیسا قرار دارد.

نقشة بنا به صورت مستطیل شکل و مصالح عمدة آن سنگ لاشه است. ورودى بنا در ضلع جنوبى و محراب در ضلع شرقى قرار دارد. بنا داراى تالار اصلى، اتاقک محراب و یک گنبد اصلى مرکزى است که با سنگ لاشه ساخته شده است. در نماى خارجى بنا از پى دیوارها به بالا در ارتفاع‏هاى مختلف سنگ‏هاى حجّارى شدة تزیینى به ابعاد 100×50 سانتى‏متر به کار رفته است.

مقبرة صخره‏اى معروف به قارلى دام، در شمال دره ‏بند واقع شده و شامل دو اتاق باریک با یک جلو خان وسیع در روبرو می‌باشد و ورودى اتاقک اوّل به شکل چهار گوش است. ارتفاع مدخل و عرض آن به ترتیب حدود 95 و 60 سانتى‏متر است. گوشه‏هاى اتاقک مدور و فضاى آن کم است و بلندى آن از کف تا سقف اتاقک که ساده و مسطح است، حدود 70/1 متر است. اتاقک دوّم پشت اتاقک اوّل قرار دارد. فرم ورودى آن نیز که در میانة دیوارة عقبى اتاقک اوّل تعبیه شده، همان است که گفته شد. ارتفاع مدخل اتاقک دوّم هم که مقابل ورودى اصلى است، 92 و عرض آن 60 سانتى‏متر است.

در هفت کیلومترى غرب جادّة آسفالتة ماکو ـ بازرگان، و در مجاورت روستایى به نام فرهاد، مقبرة معروف فرهاد واقع شده است. قدمت این بنا به هفتصد سال قبل از میلاد مسیح مى‏رسد. این مجموعه از سه بخش تشکیل شده است:

اوّل: آن‌چه که در دل کوه کنده شده، شامل سه اتاق که مقبرة صخره را تشکیل مى‏دهد و به نام ایوان فرهاد خوانده مى‏شود.

دوّم: بقایاى دیوار سنگى مربوط به حصار محیطى که در دشت مقابل دخمة سنگى است و مبین وجود قلعه‏اى در این محل است.

سدوک در سى کیلومترى جنوب شهر ارومیه، نزدیک روستاى «خرم آباد» قرار دارد. در این منطقه دو دخمه روبروى یکدیگر در پس رفتگى مستطیل شکل طبیعى کوه دیده مى‏شود. شکل و ابعاد ورودى این دخمه‏ ها نشان مى‏دهد که تاریخ ساخت این دو بنا متفاوت است. دخمة پایینى از دو فضا تشکیل شده است؛ فضاى اوّل به عنوان فضاى واسطه بین خارج و اتاق جسد عمل مى‏کند. سقف و دیوارهاى آن ناصاف بوده و حالتی گنبدى شکل در سقف به وجود آورده است. کف آن‏ها با خاک پر شده و کف اصلى را پوشانده است. فضاى اتاق جسد با یک آستانة ورودى تقریباً مستطیل شکل از فضاى اوّلى (واسطه) جدا مى‏شود.

روستاى «بى‏بى کند» در شهرستان شاهین دژ قرار دارد. این گور دخمه با یک مدخل سنگى داراى چند اتاق تو در تو و یا منفرد است. در این اتاق‏ها که اغلب به هم راه دارند، ورودى، طاقچه‏هاى سنگى، نورگیر و... دیده مى‏شود.

این مقبره به شمارة 7385 و در تاریخ 12/11/1381 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

مقبره منفرد سید صدرالدین که متعلق به دوره اسلامی می باشد در کوهپایه شمال شرق سیه چشمه (چالدران ) و کناره جنوبی جاده شوسه روستای « گل اشاقی » به سعدل قرار دارد . شکل پلان خارجی  آن شش گوش و فرم داخلی آن مدور است. بنای موجود از سه ماده اصلی سنگ با ملات گل و آهک ساخته شده است ضمن سنگ‌های حجاری شده بکار رفته در بنا از نوع آتش فشانی و اسیدی متعلق به کواترنر بوده و عمدتاً برنگ سفید هستند . مطالعات باستان شناسی در  آن نشان داده است که بنا بر روی  یک کرسی چینی سنگی ساخته شده و بالا بودن آبهای تحت الارضی پی مقبره را غرقاب کرده است .

 بناى سه گنبد متعلّق به دورة سلجوقى است و در مرکز شهر ارومیه قرار دارد. این بنا از دو بخش سرداب (محل دفن) و شیون گاه تشکیل شده است و دو ورودى مسقل دارد. مصالح آن سنگ، آجر و گچ است و گنبد کم خیزى به شکل عرقچین دارد. شکل نقشة آن از بیرون مدور و از داخل چهارگوش است و دو روزنه در شرق و غرب بنا دیده مى‏شود. مهم‏ترین ویژگى سه گنبد، وجود دو قاب تزیینى در جبهة شمالى بنا حاوى مقرنس، گره بندى و کتیبه‏ هاى کوفى با نام بانى و سازنده آن است. در ایجاد این بدایع و نگارش خطوط از سنگ‏هاى کوچک استفاده شده است. سه گنبد به دستور امیر «شیشقاط المظفرى» ساخته شده است. معمار بنا «منصور بن موسى» و سال احداث آن نیز سال 580 هـ. ق است.

این بناى قاجارى، در شهر بوکان در داخل پارک عمومى قرار دارد. زیر بناى مقبره در سطح 198 متر مربّع و داراى یک گنبد مرکزى، ایوان و دو دهلیز در طرفین است. مصالح به کار رفته در پى بنا از سنگ لاشه به صورت تفلیسى، و در دیوارها، گنبد و طاق‏ها از آجر چهار گوش است. در ضلع جنوبى ـ ورودى بنا ـ ایوانى با دو ستون سنگى قرار دارد. این مقبره مدفن خانوادة «سردار عزیز خان مکرى» داماد امیرکبیر و فرمانده کل قشون ناصرالدّین شاه است.

این بنا به شمارة 3847 و در تاریخ 25/2/1380 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

این مقبره در حومة شهر چالدران، در جوار روستاى کلیسا کندى و جنوب غربى بناى تاریخى قره کلیسا در بخش «به‏به جیک» قرار دارد. نقشة بنا مستطیل شکل و مصالح آن از سنگ و طاق‏هاى آن از نوع رومى است. با توجّه به شکل معمارى مقبره، احتمالاً در قرن چهاردهم میلادی هم زمان با بازسازى ساختمان قره کلیسا بعد از زلزلة سال 1319 م احداث شده است.

 این مقبره به شمارة 16610 او در تاریخ 27/8/1364 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

 روستاى تمتمان در فاصلة بیست کیلومترى ارومیه ـ سرو، قرار دارد و آثار تاریخى و با ارزشى چون غار تمتمان، استحکامات نظامى، مقابر مقبرة اورارتو و... را در خود جاى داده است. مقابر کشف شده شامل سه مقبرة معمور و دو مقبرة مخروبه دورة صفوى است. از سه مقبرة نسبتاً سالم، یکى داراى سنگ قبرى به تاریخ 1110 هـ. ق است. مقبره‏هاى سه گانه و دو مقبرة مخروبة تمتمان در یک ردیف قرار گرفته‏اند و همگى از بیرون به صورت چهار ضلعى و از داخل به شکل مدور هستند. مصالح به کار رفته در بناى آن‏ها سنگ‏هاى تراشیده و سنگ‏هاى رودخانه‏اى و آجر است.

این بنا در 85 کیلومترى شمال غربى ارومیه، در دامنة رشته کوه‏هاى مرزى ایران و ترکیه، در مجاورت روستاى بردوک واقع و بخشى از مجموعة آثار باستانى دورة صفوى، شامل قلعه، مسجد و مقبره است. این آرامگاه در دامنة شیب‏دار کوه قرار گرفته و راه دسترسی به آن از طریق «پلّه» انجام می‌گرفت. این بنا با پلان چهارگوش به ابعاد 5/11×5/11 متر از سنگ‏هاى جارى شده و سنگ‏هاى لایه‏اى کوه، بنا گردیده است. در چهار زاویة فوقانى این بنا گوشواره‏هاى ساده‏اى ایجاد کرده و گنبدى خوش ترکیب بر آن نهاده‏اند که تا کنون پابرجاست. در داخل بنا محرابى در طرف قبله از سنگ‏هاى سیاه رنگ ایجاد کرده ‏اند.

بقعة ذهبیه در کوى کامران در جنوب غربى میدان بسیج شهرستان خوى واقع است. حیاط بقعه با در چوبى بزرگ در سمت شمالى کوچة کامران قرار دارد. بناى بقعه نیز در سمت غرب حیاط قرار گرفته و در نزد مردم به «ذهبى مسجدى» معروف است.

ساختمان بقعه داراى دو در اصلى است. درب چهار لنگة آهنى به حیاط ساختمان باز مى‏شود و درب چوبى قدیمى به راهروى سر پوشیده و پس از آن به صحن اصلى بقعه که شش نفر از اقطاب ذهبیه در آن مدفونند، منتهى مى‏شود.

این مقبره مدفن یکى از نوادگان امام موسى کاظم (ع) است و در پانزده کیلومترى جنوب شرقى شهر ارومیه قرار دارد.

بناى این بقعه از آجر ساخته شده و مربوط به دورة قاجار است و سقفى شیروانى دارد. بنا به صورت چلیپا ساخته شده و براى زیباتر کردن فضاى داخلى آن، از کادربندى و مقرنس کارى نیز بهره جسته ‏اند.

این بقعه در بالاى کوهى به همین نام در 13 کیلومترى جنوب تکاب ـ از توابع آذربایجان غربى ـ واقع شده است. بناى بقعه از جانب شمال و مغرب با شیب تندى مشرف به روستاى «دورباش» است.

با وجود نامناسب بودن مصالح مورد استفاده که جز سنگ لاشه و قلوه سنگ و ملاط ماسه و آهک چیز دیگرى نیست، معمار بنا سعى فراوانى در ایجاد تناسب اجزاى ساختمان داشته است. این بنا در کل از سه قسمت مشخص تشکیل مى‏شود؛ دهلیز یا کفش‏کن، چهار طاقى و خود بناى مقبره که در مجموع، طرحى مستطیل شکل تشکیل مى‏دهند. دهلیز با طرحى مستطیل شکل، بعد از مدخل اصلى و در ضلع غربی مجموعه، به طول 15/3 و عرض 75/1 متر قرار دارد. در سردر ورودى این قسمت، فرورفتگى کوچکى وجود دارد که احتمالاً جاى کتیبة مرمّت بنا بوده است.

بقعة این امامزادگان در 12 کیلومترى شهر ارومیّه در میان روستاى امامزاده واقع شده و به «امامزاده برکشلو» مشهور است.

بنایى قدیمى و تاریخى که اصل مقبرة آن را به دورة زندیه یا اوایل دورة قاجاریّه نسبت مى‏دهند. رواق، گنبد و ایوان بقعه در سال 1335 هـ. ق به اهتمام شخصى به نام مرحوم حبیب‏اللَّه بیگلربیگى بنا شد و بعدها نیز مرحوم حاج غفّار افشار به تکمیل بعضى از نواقص آن همّت گماشته است.

در سمت چپ جادّة آسفالتة ارومیه ـ سرو، به فاصلة 22 کیلومترى ارومیه، در روستاى تمتمان، در قبرستان دهکده و دامنة غربى تپّه اسماعیل آقا، سه مقبرة گنبددار در امتداد همدیگر و یک مقبره در قسمت شمالى آن‏ها وجود دارد که قبر آخرى ویران شده و تنها بقایاى طاق آجرى سرداب آن هویداست. از این سه مقبره، تنها در داخل یکى از آن‏ها سنگ قبر نسبتاً سالمى باقى مانده است که کتیبة آن ارزش تاریخى دارد. این مقبره‏ها که اندک تفاوتى از نظر مصالح و معمارى با همدیگر دارند، همگى از بیرون داراى نقشة چهارضلعى و از داخل، مدور هستند، مگر یکى از آن‏ها که در قسمت جنوبى قرار گرفته و مربّع است. دو مقبره از مقابر، گنبدى سنگى داشته که تقریباً فرو ریخته است. مقبرة میانى، از نظر مصالح و سنگ کارى داراى نظم و دقت بیشترى است که به ترتیب به توصیف آن‏ها مى‏پردازیم.

این بنا در گورستان عمومى فعلى شهر مهاباد واقع است. بوداق سلطان، والى مکریان در زمان شاه سلیمان صفوى به سال 1105. 1077 هـ. ق بوده که آثار معمارى زیادى از خود به یادگار گذاشته است و بعد از فوت نامبرده، به خاطر احترام و مقام او، مقبره‏اى بر روى قبر او ساخته‏اند. این مقبره در حال حاضر کاملاً بازسازى شده است. بناى فعلى به صورت مستطیل شکل و ساده و کوچک ـ متشکل از دو قسمت ـ ساخته شده است. این بناى کاملاً آجرى بر روى صخره‏اى سنگى ساخته شده و فاقد پى بندى اساسى است.

کلیسای مریم مقدس در ارومیه واقع شده است و برخی از تاریخ شناسان این کلیسا را دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای بیت‌لحم فلسطین می‌دانند. کلیسای ننه مریم نه نیمکت دارد و نه جایگاهی برای اعتراف و وعظ کشیش. سرت را که خم می‌کنی تا از در کوتاه کلیسا داخل شوی، چشمت به تابلویی می‌افتد که در آن نوشته: نعلینت را از پا بیرون کن، مکانی که در آن ایستاده‌ای مقدس است.