مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده در 13 کیلومترى ساروق و 70 کیلومترى شرق شهر اراک و در میان روستای جیریا واقع شده است.

ساختمان بقعه، شامل یک بناى هشت ضلعى است که از داخل داراى طاق‌نماهایى است و یک ایوان سادة قدیمى نیز در جنوب دارد. در حدود سال 1378 هـ. ش، مرمّت داخلى بنا و سنگ کارى ازارة آن انجام شده است. زیر بناى بقعه را 100 متر مربّع و داخل حرم را 40 مترمربّع محاسبه کرده‏اند و بقعه، داراى یک گنبد مخروطى با ساقة حدود یک مترى است که کلاً با آجر ساخته شده و از بیرون کاهگل و از داخل گچ‌کارى شده است. تنها تزیینات موجود در بقعه، در زیر گنبد و بدنة جانبى آن به صورت محدود به شکل طاق‌نما است.

بقعة این امامزادگان در روستاى مشهد الکوبه از دهستان مشهد میقان و در 35 کیلومترى شمال غرب شهر اراک واقع شده و به «شاهزاده جعفر و شاهزاده ابراهیم» مشهور است.

ساختمان بقعه با توجّه به کتیبة موجود بر روى صندوق چوبى، مربوط به اوایل قرن دوازدهم هجرى مى‏باشد.
اما با توجّه به پلان آن به نظر قدیمى‏تر از این تاریخ مى‏آید. هسته مرکزى بنا، اتاقى به ابعاد 70/5×80/5 و ارتفاع حدود 7 متر است که داراى دو درِ شرقى و جنوبى به محوّطه سالن جدید است. قطر دیوارهاى بقعه 5/1 متر و کاملاً از خشت و گل ساخته شده و نماى خارجى آن با آجرهاى پخته مربّعى شکل تزیین شده است.

بقعة این امامزادگان در روستاى موت آباد، 12 کیلومترى شمال شهر اراک قرار دارد.

ساختمان بقعه، بنایى زیبا، قدیمى و به جا مانده از دورة صفویّه است که بافت اصلى خود را حفظ کرده و با وجود تعمیراتى که در آن صورت گرفته، از بین نرفته است.

بقعة این امامزاده که از اجداد مقام معظّم رهبرى ـ حفظه‏ اللَّه ـ است در 18 کیلومترى شمال غربى شهر اراک و در دو کیلومترى شمال شرق روستاى هزاوه واقع شده و به «سلطان علم» نیز معروف مى‏باشد و در نزد اهالی به «سلطان سیّد احمد» مشهور است.

بناى بقعة امامزاده احمد، در بالاى تپّه‏اى که مشرف بر آبادى هزاوه است، قرار گرفته و فضاى داخلى آن هشت ضلعى است و بر فراز آن، گنبدى دوپوش قرار دارد. زیر گنبد، صندوقى چوبى به ابعاد 50/1×50/1×41/2 متر بر گِرداگِرد مرقد نصب مى‏باشد و بر دور آن نیز ضریح فلزى قرار دارد. مقابل مدخل جنوبى و صحن امامزاده، دو سنگ قبر قدیمى به خطّ کوفى دیده مى‏شود که مربوط به اویل دورة اسلامى است.

این آرامگاه در خیابان آیت الله شیخ فضل اللَّه نورى و در دروازة شهرجرد، میدان شهید فهمیدة اراک واقع شده و نزد اهالی به «آقا محسن عراقی» شهرت دارد.

بناى آجرى بقعه، در دورة قاجار ساخته شده است. درِ ورودى صحن، داراى سردری است که یک قاب کاشى کارى شدة نیم دایره دارد و داخل آن به خط نستعلیق و به رنگ سفید و زرد نوشته شده: «هوالباقى مقبرة حضرت آیت‏اللَّه العظمى حاج آقا محسن طاب ثراه تعمیر 1384 خورشیدى»

در قسمت سردر ورودى، آجر کارى شده و داراى دو طاق‌نما در دو طرف مى‏باشد و یک ردیف آجر با لعاب فیروزه‏اى با تزیین آجر کارى برجسته، در بالاى سردر وجود دارد. ابعاد صحن بقعه، حدود 14×19 متر مى‏باشد. در اطراف صحن، طاق‌نمایى کم عمق با طاق هلالى به چشم مى‏خورد و در سمت چپ آن نیز یک اتاق با طاق مسطّح چوبى قرار دارد.

در قسمت ورودى بقعه، یک ایوان قرار دارد که ازارة آن
به شیوة دورة قاجار کاشی‌کارى شده و نقّاشى دور نماى طبیعى در وسط و گل‌هایى به رنگ‏هاى قرمز، زرد، سبز،
آبى، و صورتى دارد.

بالاى ایوان ورودى، طرح نیم دایرة آجرى اجرا گشته و در ایوان نیز رسمى بندى‏هاى کاشی‌کارى شده به رنگ‌هاى زرد، سیاه، آبى و فیروزه‏اى به چشم مى‏خورد. در دو سوى ایوان، دو اتاق با درهاى چوبى قرار دارد.

ورودى بقعه چوبى است و در ازارة کاشی‌کارى داخل حرم، طرح‏هاى قابدار با نقش منظره‏هاى طبیعى گل‏هایى به رنگ‌هاى دورة قاجار دارد. بخشى از این ازاره‏ها، قدیمى و بخشى در دورة مرمت ساخته و نصب شده‏اند. بر روى فضاى حرم، گنبد یک پوش آجرى قرار دارد. زیر گنبد، کاشی‌کارى به صورت ترصیع کاشى در آجر، با طرح‏هاى هندسى قرار دارد.

در سمت راست و چپ فضاى حرم، دو فضاى جانبى قرار دارد که داراى طاق آجرکارى با طاق‌نماهاى هلالى هستند.
در این دو فضا، دیوارها آجرى است و ازارة آن‌ها، نقش گل‌هاى گوناگون به رنگ‏هاى زرد، آبى، فیروزه‏اى صورتى و لاجوردى تکرار شده است.

در زیر فضاى گنبد حرم، یک ضریح چوبى مشبک گره چینى شده با طرح‏هاى شمسه وجود دارد و مرقد داخل ضریح، حدود 120 سانتى‏متر ارتفاع دارد و با کاشى‏هاى مربّع ابرى سبز رنگ پوشیده شده و در و دیوار مرقد، کاشى‏هاى مربّع با نقش گل به رنگ‌هاى صورتى، زرد، آبى، فیروزه‏اى و لاجوردى دارد. روى مرقد سنگ ندارد.

کف بقعه، با فرش و زیلو پوشیده شده است. زیلو به رنگ آبى و سفید است که کتیبة وقف شده دارد: «وقف مقبرة مرحوم حجة الاسلام آقاى حاجى آقاى محسنى نمودند این زیلو با 6 فرد دیگر».

یک زیارتنامة چوبى قدیمى به صورت آویز بر ضریح نصب است که یک طرف آن، زیارت وارث بر روى کاغذ نوشته شده و طرف دوّم، زیارتنامة آیت‏اللَّه محسن عراقى به این عنوان نوشته شده است: «زیارت مى‏کنم حضرت حجة الاسلام و المسلمین آیت‏اللَّه فى الارضین مروج شریعت حضرت خاتم النبیین ‹ آقاى حاجى آقا محسن نوراللَّه مرقده: بسم‏اللَّه الرحمن الرحیم السلام على جدک المصطفى... و فى نصرهم مجتهدون».

در قاب شیشه‏اى منصوب بر ضریح چوبى، نوشته است: «بسم‏اللَّه الرحمن الرحیم اعتماد السلطنه در کتاب «المآثر و الآثار» دربارة مرحوم حاج آقا محسن، چنین نوشته است: حاجى آقا محسن عراقى که جامع ما بین معقول و
منقول است، به ریاست و ثروت و مزایاى دیگر بر اقران
تقدم دارد و از این جهت، همواره محسود بوده و خواهد بود. محمّد خاکباز محسنى».

نسب شریف: تابلوی شیشه‏اى در داخل ایوان نصب شده که راجع به شجره نامة ایشان و نحوة ساخت بناى بقعه توضیحاتى دارد:

«مقبرة حاج آقا محسن واقع در شهر اراک دروازة شهرجرد که مدفن مرحوم آیت‏اللَّه العظمى حاج آقا محسن اراکى (عراقى) و والدین آن مرحوم مى‏باشد. نسب نامة حاج آقا محسن اراکى که در کتاب «درر» تألیف مرحوم آیت‏اللَّه العظمى آقا شیخ عبدالکریم حائرى یزدى چنین آمده: حاجى آقا محسن بن ابوالقاسم ابن احمد ابن میر على محمّد ابن فخرالدّین ابن هادى ابن تاج‏الدّین ابن محمّد ابن حیدر ابن محمّد مکى ابن رضا ابن غیاث ابن معصوم ابن تاج‏الدّین ابن رضى‏الدّین ابن على ابن رضا ابن محمّد ابن رضى الدّین ابن محمّد ابن فخرالدّین ابن محمّد ابن زید ابن داعى ابن زید ابن على بن حسین ابن حسن افطس ابن على اصغر ابن امام زین‏العابدین علیه الصلوه و السلام ابن امام حسین صلوات‏اللَّه و سلامه ابن على ابن ابیطالب ‰ . آیت‏اللَّه العظمى مرحوم آقاى حاج محسن به سال 1247 هجرى قمرى، در شهر سلطان آباد عراق (اراک) پا به عرصة وجود نهاده، پدرش مرحوم آقاى آقا سیّد ابوالقاسم و مادرش شهربانو خانم صبیّة حاج محمّد زمان بیک آبادى فراهانى بود.

مرحوم آقا سیّد ابوالقاسم، پدر آیت‏اللَّه العظمى مرحوم حاج آقا محسن در سال 1270 هجرى قمرى به رحمت ایزدى پیوست و در ناحیة شمال عراق (اراک) به خاک سپرده شد و سال 1273 هجرى قمرى یکصد و چهل سال قبل حضرت آیت‏اللَّه العظمى مرحوم حاج آقا محسن اقدام به بناى مقبره‏اى مناسب با گنبد مى‏نماید که قبر مرحوم آقاى آقا سیّد ابوالقاسم در زیر گنبد واقع گردید و مادر حضرت آیت‏اللَّه العظمى در جوار قبر آقا سیّد ابوالقاسم نیز دفن شده است. پس از وفات حضرت آیت‏اللَّه العظمى حاج آقا محسن، پیکر پاک ایشان نیز در کنار قبر پدر و مادرش به خاک سپرده شد و به همین مناسبت، ناحیة مزبور معروف به سر قبر آقا مى‏باشد. حضرت آیت‏اللَّه العظمى مرحوم آقاى حاج آقا محسن، تحصیلات ابتدایى تا مقدّماتى فقه و أصول را در شهر عراق (اراک) خدمت پدر و جدّ بزرگوار خود تحصیل نموده و بعداً عازم بروجرد که در آن زمان از نظر وجود علماى زمان یعنى مرحوم آیت‏اللَّه العظمى حاج سیّد شفیع مجتهد و مرحوم آیت‏اللَّه العظمى حاج ملا اسداللَّه بروجردى معروف (به) حجت الاسلام به تحصیل و کسب علم و معرفت مى‏پردازد و حضرت آیت‏اللَّه العظمى مرحوم آقاى حاج آقا محسن، به حدّى به مکتب روحانیّت یعنى مکتبى که خود در آن پرورش یافته و به تحصیل اشتغال داشته ارج و سپاس مى‏نهاده که متجاوز از ثلث دارایى خود را که شامل بهترین املاک مى‏شده است، براى پرداخت شهریة طلّاب علوم دینیه ساکن نجف و شهر سلطان‏آباد (اراک) و همچنین براى روشنایى اعتاب مقدّسه، وقف نموده است».

بناى مورد نظر، از آثار دورة قاجاریّه است که داراى گنبدى کوتاه و عرقچینى شکلِ منظّمى مى‏باشد. سردر ورودى این بنا، با کاشى‏هاى نره به شکل بسیار زیبایى تزیین یافته و همچنین ازارة داخل گنبد با کاشى‏هاى خشتى تکرارى تزیین یافته که این کاشى‏ها داراى گل‌هاى زیبایى مى‏باشد که از نوع کاشى‏هایى است که اختصاصاً در این شهرستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

این بنا، داراى پلانى چند ضلعى است که در حال حاضر، از وضعیّت مطلوبى برخوردار است و در سالیان اخیر توسّط میراث فرهنگی مرمّت شده است.

آرامگاه با شکوه آیت الله سیّد محسن اراکی، به شمارة 2293 و در تاریخ 09/01/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

این آرامگاه در مرکز شهر اراک و در شمال غربى مصلّی واقع شده است. معمارى بقعه، شامل سه قسمت است:

1. ساختمان آرامگاه با نقشة چلیپائى؛

2. صحن پیرامون بقعه با طرح مستطیل شکل؛

3. حجره‏هاى متعدّد پیرامون صحن بقعه.

ساختمان آرامگاه، داراى چهار ورودى در چهار جهت مى‏باشد. دو حجره در سمت شمال و دو حجره در سمت جنوب، در دو طرف ورودى قرار دارد. گنبد آجرى بقعه، دو پوشة منفصل است. پوشش خارجى گنبد، کاشی‌کارى و از داخل آجر کارى مى‏باشد.

در اطراف بقعه، شبستان‏هاى متعدّد وجود دارد. کتیبة
درِ شبستان شمالى، روى ورقة فلزى نوشته شده و شامل
سورة یس با خط ثلث سیاه رنگ بر زمینة سبز است
و دور محراب در شبستان شمالى نیز کتیبة دیگری با رنگ و روغن بر روى گچ و با خط ثلث سیاه بر زمینة آبى،
آیة الکرسى، نقش بسته است.

آیینه‌کارى در زیر گنبد و بدنه‏هاى حرم، اثر احمد طلایى است. در قسمتى از فضاى زیر گنبد، احادیثى دربارة
نماز و ولایت حضرت على ‰ بر روى دیوار با رنگ و روغن نوشته شده است.

ضریح قدیمى چوبى مرقد، برداشته شده و با نجّارى جدید، به صورت پنجره در شرق فضاى حرم نصب شده است. ضریح جدید، مطلاست و در اوایل انقلاب اسلامى ساخته و نصب شده است. کتیبة اوّل آن، سورة انسان (دهر) با خط ثلث طلایى در زمینة سبز می‌باشد و کتیبة دوّم اشعارى از ترکیب بند محتشم کاشانى دربارة نهضت کربلا است. در تاج‏هاى بالاى ضریح، نقّاشى‏هاى بناهاى تاریخى مثل عمارت عالى قاپوى اصفهان و مناره و مساجد، نقش گردیده است و در قسمت پایین در ورودى ضریح، کتیبه‏اى به این صورت دارد؛ «طرّاحى و قلمزنى اصفهان ـ سیّد اسداللَّه خسروانى 1358».

متن کتیبة سنگ قبر داخل ضریح، چنین است: «یرفع الذین آمنوا منکم و الذین اوتوالعلم درجات ـ هذا المرقد المنور و المضجع المطهّر للسیّد الشریف العلّامه وحید عصره و سلمان دهره مدرس المعقول و المنقول جامع الفروع و الاصول الحجّة الایة سیّد الفقها و المجتهدین مروج شریعة جده سیّد المرسلین السیّد نورالدّین بن شفیع بن... ولد فى 1278 فى بلده سلطان آباد اراک و تربى فى حجر والده الذى کان من العلماء ثم هاجر الى النجف الاشرف و استفاد فى تلک البلدة المشرفه من الاعلام الفخام و الایات العظام الحاج میرزا حبیب‏اللَّه الرشتى و الحاج میرزا حسین الخلیلى الطهرانى و المولى محمّد کاظم الخراسانى قدس‏اللَّه اسرارهم و سنین عدیده و مدّة مدیدة و اجازوه ببلوغ درجة الاجتهاد و أنّه من الورع و السداد و عاد فى موطنه و کان نور باهراً و علماً ظاهراً و ملاذاً للانام و مرجعاً للخاص و العام و جاهد فى سبیل‏اللَّه حتى اذا جاء اجله و انتقل الى رحمة ربّه فى لیلة الرغائب الخامس من شهر رجب الاصم فى سنه 1341 من الهجریه القمریّة ـ قم حجّارى خسروى».

بر روى فضاى حرم، گنبد با کاشى‏هاى فیروزه‏اى، نقوش گیاهى اسلیمى سفید رنگ دارد و در ساقة گنبد، اسامى معصومین ‰ در ترنج با خط سفید ثلث بر زمینة لاجوردى
به چشم مى‏خورد و کتیبة دور گنبد، شامل آیات قرآن
است که با خط ثلث سفید بر زمینة لاجوردى، سورة جمعه نقش گردیده است.

در صحن بقعه، قبور زیادى قرار دارد و حجره‏هاى پیرامون بقعه، آرامگاه‌هاى شخصى و خانوادگى مى‏باشد.

نسب نورانى‏: مرحوم آیت‏اللَّه آقا نورالدّین حسینى عراقى
با 26 واسطه، نسب به امام سجّاد ‰ مى‏رساند که بدین
شرح است: سیّد نورالدّین بن سیّد شفیع بن سیّد احمد بن
میر على بن فخرالدّین بن هادى بن تاج‏الدّین بن حیدر بن
محمّد مکى بن غیاث‏الدّین بن معصوم بن تاج‏الدّین بن رضى‏الدّین بن على بن ضیاءالدّین بن محمّد بن رضى‏الدّین بن محمّد فخرالدّین بن محمّد بن زید الداعى بن زید بن على بن حسین بن حسن الأفطس بن على اصغر بن على السید الساجدین ‰ . هفتمین جدّ آقا نورالدّین یعنى محمّد مکّى، اوّلین کسى است که از حجاز به منطقة اراک وارد و در قریة کرهرود که در جنوب شهر اراک است، ساکن مى‏شود. آقا نورالدّین در سال 1278 قمرى در اراک متولّد گردید و پس از بهره بردن از محضر اساتید بنامى همچون؛ آخوند خراسانى، به نجف مهاجرت نمود. وى پس از توقّف حدود چهار سال در نجف أشرف و وصول مرتبة شامخ اجتهاد مطلق، به زادگاه اصلى خود یعنى شهرستان اراک مراجعت فرمود و براى مدّت مدیدى یگانه مرجع امور و شئون دینى مردم بود. به علّت واقعة تلخى که در سال 1328 در اراک رخ مى‏دهد و عدّه‏اى از اشرار مسلّحانه اقدام به سرقت مى‏کنند، شب هنگام به دستور آقا، اشرار را تعقیب مى‏کنند و سرانجام قضیه منجر به قتل‌هایى مى‏شود. روز بعد، از طرف حاکم شهر یکى از منسوبین آقا را به دارالحکومه مى‏برند و در نتیجه، آقا به عنوان قهر از شهر بیرون مى‏روند و تمام شهر به صورت تعطیل عمومى در مى‏آید و همة مردم شهر براى برگرداندن آقا حرکت مى‏کنند و با درخواست مردم، مرحوم آقا نورالدّین به شهر بر مى‏گردند.

در زمان جنگ جهانى اوّل که دامنة جنگ به ایران کشیده مى‏شود، انگلیسى‏ها از ناحیة غرب و جنوب غربى و روس‌ها از ناحیة شمال و شمال غربى به ایران حمله ور مى‏شوند. آقا نورالدّین در ایّام محرّم سال 1334 قمرى، فتواى اقدامات دفاعى را صادر فرموده و علاوه بر دستور آماده باش و حرکت مردم، خود به عزم جهاد و دفاع حرکت مى‏فرماید.

زندگى ساده و بى‏آلایش و مردمدارى ایشان، توأم با اخلاص و اعتقاد در ایمان و ارادتش به ائمة اطهار Œ مخصوصاً به ساحت مقدّس ولى عصر(عج)، از آن شخصیّت سیمایى نورانى ساخته بود که مردم آن مرحوم را نمونه‏اى کامل از اجداد طاهرینش مى‏دانستد. مرحوم آقا نورالدّین، در روز جمعه هفتم رجب سال 1341 مطابق با ششم حوت 1301 و 26 مارس 1923 رحلت نمودند.

تألیفات: از ایشان تألیفات بسیارى به جا مانده است از جمله: 1. القرآن و العقل 2. نور الایمان 3. أصول عقاید 4. شرح دعاى صباح امیرالمومنین ‰ 5. شرح حدیث حقیقت 6. عقاید النوریّه فى حکمة متعالیّه.

این آرامگاه به شمارة 3477 و در تاریخ 25/12/1379 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.