مزارات ایران و جهان اسلام

تا پیش از نهضت مشروطیّت، بر جاى این کاروان سرا، خرابه‏اى قرار داشت. «حسن خان یوزباشى» که غالبا سمت فراش باشى حاکمان و فرمانداران قزوین را داشت و خانه‏اش در همان حوالى کوچه سمساره بود، بر جاى این خرابه، کاروان سرایى بنا کرد. در زمان جنگ جهانى اوّل، این کاروان سرا مدّت‏ها توقفگاه بخشى از نیروهاى پیاده نظام روس بود. بعدها این محل، مکان بار فروشى شد و هم اکنون کارخانه خشکبار است.

در مسیر جاده قزوین ـ بوئین زهرا، کاروان سرایى از بناهاى دوره صفویّه قرار دارد که در حال حاضر، در قسمتى از آن پاسگاه ژاندارمرى استقرار یافته است.

کاروان سراى محمّد آباد از جمله بناهاى جالبى است که طرح داخل و خارج آن با هم اختلاف کلّى دارند. این اختلاف مربوط به نماى ضلع جنوبى خارج کاروان سرا است. نماى اصلى کاروان سرا عبارت است از یک سردر قوس دار در وسط که در هر طرف آن سه غرفه قرار دارد. از انتهاى بازوهاى دو طرفِ سردر، دیوارى به طول 20/16 متر به طرف شمال پیش مى‏رود و به دیوار پشت اتاق‏هاى واقع در ضلع جنوبى کاروان سرا منتهى مى‏گردد. از محل تقاطع، دیوار پشت اتاق‏ها به طول 85/11 متر تا گوشه‏هاى جنوب شرقى و جنوب غربى امتداد مى‏یابد و با رسیدن به دو برج آجرى مدور که در دو کنج قرار دارند، پایان مى‏یابد. به این ترتیب، نماى اصلى کاروان سرا داراى یک طرح پنج ضلعى و دو برج مدور مى‏ باشد.

این تیمچه در میان چهار سوق بزرگ و حمام جلودار، و در برابر درِ جنوبى سراى ضرابخانه واقع شده است. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین سازها بود، ولى در حال حاضر بار فروشى است.

این تیمچه در میان چهار سوق بزرگ و حمام جلودار، و در برابر درِ جنوبى سراى ضرابخانه واقع شده است. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین سازها بود، ولى در حال حاضر بار فروشى است.

این تیمچه که بانى آن «حاج محمّد تقى یزدى» بوده است، در بازار آهنگرها واقع شده است و در حال حاضر بار فروشى است.

این تیمچه به سرمایه «حاج سیّد ابوالقاسم رضوى اصفهانى» ساخته شده است. این شخص تجارتخانه خود را که در سراى سعادت بازار قزوین بود، به اینجا انتقال داده بود و انحصارا از این تیمچه استفاده مى‏کرد. اکنون این تیمچه در دست بازماندگان اوست و به چوب فروشى تبدیل شده است.

این آب انبار در محلّه راه رى و خیابان راه آهن واقع شده است و بانى آن حسن خان و حسین خان از امیران قاجاریّه مى‏باشند. این آب انبار داراى یک تاق است که روى آن، از خارج، یک گبند مخروطى کوچک با پوششى از کاشى فیروزه‏اى (مانند گنبد مسجد سردار) ساخته‏ اند.

این آب انبار در حاشیه شرقى خیابان شهدا و پشت بازارچه قزوین قرار دارد و بانى آن حاج میرزا حکیم مى‏باشد. این آب انبار راه پلّه‏اى با 36 پلّه و کتیبه‏اى به خط سفید دارد که روى کاشى بنفش نوشته شده است. تاریخ بناى آن 1244 هجرى قمرى است.

این آب انبار که یکى از زیباترین و بزرگ‏ترین آب انبارهاى قزوین است، در انتهاى خیابان تبریز شهر قزوین قرار گرفته است. این آب انبار، 37 پلّه ساختمان شده از سنگ‏هاى تراشیده و دو شیر آب دارد. پوشش سقف آن مسطّح بوده و در گذشته چهار هواکش داشته که امروزه تنها یکى از آن‏ها باقى مانده است. هواکش آب انبار با آجر ساخته شده است و داراى تزئینات آجرى و کاشى در نما مى‏باشد.

این حمّام در حاشیه شرقى و انتهاى خیابان مولوى شهر قزوین واقع شده و از دو بخش مردانه و زنانه تشکیل شده است. هنگام احداث خیابان مولوى، قسمتى از حمام و درِ ورودى آن را خراب کرده و درِ دیگرى براى آن ساخته‏اند. تاریخ ساخت بنا، برابرِ کتیبه‏اى که به خط نستعلیق و به شعر، در
بالاى درِ ورودى نوشته شده است، 1259 هجرى قمرى و بانى آن «حاجى حسن بن حاجى عبداللّه‏ تبریزى» است.

در اطراف حوض سربینه حمام که با سنگ‏هاى مرمر نفیس فرش شده است، چهار سنگ آب به شکل ماسه و کشکول از سنگ مرمر بر پشت تندیس چهار شیر، که آن‏ها نیز از مرمر تراشیده شده‏اند، نصب شده است.

این حمّام قدیمى که از آثار دوره صفویّه است، در شهر تاکستان قرار دارد.
نقشه داخل حمام با نقشه حمام صفا در قزوین شباهت کامل دارد. این حمام از سه قسمت: رخت کنى (سربینه) با طرح مستطیل شکل، گرمخانه و خزانه تشکیل شده است. گرمخانه داراى طرح هشت ضلعى است که ضلع‏هاى آن، یک در میان، با هم برابرند. در چهار طرف این محل، چهار فضاى شاه نشین مانند ساخته شده است که افراد براى شست و شوى از آن‏ها استفاده مى‏کنند. در وسط گرمخانه یک حوض بزرگ سنگى با همان طرح هشت ضلعى قرار دارد.

این گنبد در روستاى نیاق، در 16 کیلومترى قزوین و در نزدیکى امامزاده سلطان ویس قرار دارد. این بنا، بنایى با نماى هشت ضلعى است که طول هر ضلع آن از خارج 80/2 متر است. در زاویه هر دو ضلع، برجستگى‏اى وجود دارد که به صورت دور قاب هر ضلع در آمده است. قسمت ازاره بنا از سنگ و بقیه آن با آجر ساخته شده است. نماى خارجى بنا هیچ گونه تزئینى ندارد و تنها در قسمت بالا، یک رج آجرکارى که در امتداد جرزهاى نبش با برجستگى کم‏ترى بالا رفته، شکل یک قوس و طاق نماى تزئینى را به وجود آورده است. در وسط سه ضلع از هشت ضلع بنا، سه درِ ورودى تعبیه شده است که در بالاى دو درِ شمالى و غربى، قوسى تیزه دار و در اطراف آن‏ها، قاب مستطیل شکلى قرار گرفته است. درِ شرقى، در حال حاضر، با لاشه سنگ مسدود شده است. در اطراف این در، قاب مستطیل وجود ندارد. در بالاى این در ـ بر روى دیوار ـ آثار یک سردرِ هلالى شکل تزئینى مشاهده مى‏شود که در حال حاضر، جز طرح قوس آن، که با ملاط گچ ساخته شده، چیز دیگرى از آن باقى نیست.

این بنا که در 37 کیلومترى جاده قزوین ـ رشت و بر فراز یک رشته بلندى قرار گرفته است، بنایى مدور است که به جز گنبد آن، به تمامى از سنگ لاشه و با دقّتى در خور ستایش ساخته شده است. بر روى نماى خارجى بنا، پنج برجستگى به صورت ستون‏هاى مدور تعبیه کرده‏اند. ورودى بنا، در شرق آن
و در میان یک جلوخان مستطیل شکل جاى دارد. پوشش زیرین بنا به صورت یک گنبد آجرى مخروطى شکل در میان دیوارهاى جانبى برج دیده مى‏شود. محیط پایه برج کمى بیش‏تر از محیط قسمت بالاى آن است. قطر دیوار برج نسبتا زیاد و نزدیک به یک متر است. از وضع کلى بنا چنین بر مى‏آید که گنبد آجرى، بعدها، بر روى بدنه سنگى ساخته شده است.

بر روى تپّه‏اى که در جانب شمال شرقى قلعه ساسان ـ از دهستان طارم ـ قرار دارد، برج سنگى ویرانه دیگرى که با سنگ و ملاط گچ ساخته شده است، دیده مى‏شود. با گذشت زمان، این برج آسیب‏هاى فراوانى دیده است.

در سال 1962 این برج توسّط یکى از باستان شناسان خارجى به نام «ویلى» مورد مطالعه قرار گرفته است. در این بررسى، کتیبه‏اى به خط کوفى تزئینى در قسمت زیر سقف آن مشاهده شده که فقط دو کلمه آن باقى مانده و بقیّه آن فرو ریخته است.

در فاصله 12 کیلومترى از شمال قزوین، محل خوش منظره و خوش آب و هوایى قرار دارد که به علّت ارتفاع زیاد، هواى آن از هواى قزوین خنک‏تر است. در این محل، بر روى ارتفاعات جانب چپ، رودخانه عریضى به نام ارنزک جریان دارد. برج بلندى نیز از دور بر فراز این بلندى خودنمایى مى‏کند؛ چنان که از مسافتى بسیار دور از میان دشت‏ها و صحراهاى اطراف قزوین مى‏توان آن را دید. بلندى مزبور بر تمام محیط اطراف مسلّط است و از فراز آن مى‏توان شهر قزوین را به خوبى مشاهده کرد.

این برج‏ها در یک کیلومترى روستاى حصار ارمنى ـ از توابع خرقان غربى، و در 32 کیلومترى جاده قزوین ـ همدان قرار دارند. برج‏هاى خرقان در محوطه وسیعى به فاصله کمى از یکدیگر قرار گرفته‏اند و از بسیارى جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقى، قدیمى‏تر از برج غربى است.

بناى برج شرقى داراى نقشه هشت ضلعى با ستون‏هاى مدور در هشت گوشه است که قسمت ازاره آن در سال 1347 ه . ش تعمیر و مرمّت گردیده است. تمامى بنا به ضخامت 60 سانتى متر با آجرهاى ساده به ابعاد 5×19×19 سانتى متر یا 5×20×20 سانتى متر ساخته شده، سپس روى آن پوششى تزئینى با آجر به ضخامت 21 سانتى متر اجرا شده است. قطر ستون‏هاى مدورِ گوشه‏هاى بنا، به جز دو تاى آن‏ها که راه پلّه مارپیچ منتهى به بام را در بر مى‏گیرند، همگى یکسان است. براى رسیدن به راه پلّه‏ها باید از درِ مستطیل شکل کوتاهى که در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پلّه‏هاى هر راه پلّه 22 عدد است.

روستاى نیاق در 16  کیلومترى قزوین، و در یک منطقه کوهستانى واقع شده است. در این روستا بقایاى آثار تاریخى وجود دارد که به ایوان نیاق و تاق محمّد حنیفه معروف شده است. این اثر تاریخى بر بالاى کوه سنگى مجاور روستاست و عبارت از گودالى به طول 8 و عرض 5/2 متر مى‏باشد که یک ضلع آن به صورت منحنى است. این گودال به یک حوض سنگى شبیه است. در گوشه این حوض، پلّکانى سنگى با هفت پلّه در دل سنگ‏هاى کوه کنده شده است.

این قلعه در 15 کیلومترى جاده تاکستان ـ زنجان، در نزدیکى روستاى آبک‏لو، بر بالاى کوهى واقع شده است. دسترسى به این قلعه از راهى است که از گرده جنوبى به بالاى قله و پاى بناى قلعه منتهى مى‏ شود.

در مسیر منتهى به قلعه آثارى از سکوهاى متعدّد مشاهده مى‏شود و نشانگر آن است که در زمان آبادانى بنا، این پلّه‏ها جهت دسترسى به بناى قلعه ساخته شده ‏اند.

این قلعه که در قسمت شمالى قزوین قرار دارد، محل اقامت محمّد زمان خان رشوند بوده و او آن را به صورت قلعه‏اى بزرگ ساخته است. این بنا از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و داراى برج‏هایى است که با سنگ‏هاى بزرگ به وزن 400 تا 450 کیلوگرم بنا شده است.

بناى قلعه به سه بخش تقسیم مى‏شده که عبارت‏اند از: اندرونى، بیرونى و محل زندگى خدمتکاران. در کنار بناهاى مزبور، حمام و آسیاب و اصطبل جاى گرفته‏اند. تالار بزرگ بیرونى که محل باریابى نمایندگان و بزرگان هفت ناحیه رودبار بوده، هنوز پابرجاست و گچ برى‏هاى جالب آن معرف شکوه و عظمت دیرین آن است.

این قلعه در دهستان طارم قرار دارد و بر فراز تپه بلندى ساخته شده که قسمت بالاى آن فاقد پوشش گیاهى است و به صورت سکویى از سنگ سیاه خودنمایى مى‏کند. این بنا از سه جهت داراى شیب تند است که تا حدى دسترسى به بناى روى تپّه را دشوار مى‏سازد. در حال حاضر، آب دریاچه سدى که در نزدیکى آن قرار دارد، تا پاى این تپّه ادامه یافته و چشم  نداز زیبایى را پدید آورده است.

بناى قلعه ساسان عبارت است از برجى با طرح هشت ضلعى که درقسمت پایین آن دور تا دور دیوارى به ارتفاع 2 متر قرار دارد. طول هر ضلع برج از خارج 50/6 متر است.