مزارات ایران و جهان اسلام

از جمله آثار به جاى مانده از سلوکیان در نهاوند، آثار معبدى است که منسوب به سلوکیان است و به معبد «لااودیسه» معروف بوده است. مکان دقیق این معبد مشخص نیست، اما آثارى که از نواحى تپّه مرکزى شهر به نام تپّه دوخواهران به دست آمده، این احتمال را قوت مى بخشد، که محل معبد این مکان بوده است. این معبد را آنتیو کوس (آنتیو خوس) سوم پادشاه سلوکى در این شهر براى همسر خود، ملکه لااودیسه بنا کرده است. در حفاریهاى سال 1325 (1946 میلادى) کتیبه بزرگى به ابعاد 36×85 سانتیمتر در 33 سطر به خط یونانى پیدا شد، که مربوط به آنتیو کوس سوم است. ترجمه این کتیبه، توسّط «لویى روبرو» در شماره هفتم مجله «هلینکا» انتشار یافت.

در 15 کیلومترى شهر نهاوند، در ضلع شمالى روستاى بابا قاسم خرابه هاى مرتفعى وجود دارد، که از قلعه هاى دوره اشکانى بوده است. این خرابه ها، به خرابه هاى قلعه سرسام گبرى هم شهرت دارد. قسمتى از ساختمانهاى اهالى روستاى بابا قاسم نیز، بر روى بخشى از محدوده این تپّه بنا شده اند. همچنین، در سال 1369 باستان شناسان میراث فرهنگى، نمونه هایى از سفال هاى این تپّه را جهت آزمایش جمع آورى نموده اند. از این قلعه تاریخى، گرچه جز خرابه اى باقى نمانده است، اما جاى تامل است، که على رغم گذشت قرنها، چگونه هنوز هم ویرانه هایى بسیار مرتفع از این قلعه، بر جاى مانده اند؟ که شاید حاکى از شکوه و جلال و استحکام آنها بوده باشد. براى بازدید از این یادگار تاریخ باستان، مى توان از طریق جاده فرعى نهاوند، به روستاى باباقاسم منشعب از 8 کیلومترى جاده ورودى این شهرستان از سمت ملایر، اقدام نمود.

این تپّه در 19 کیلومترى جنوب غربى شهر نهاوند و 2 کیلومترى سرآب گیان و در کنار روستایى به همین نام قرار گرفته است و به عنوان یکى از قدیمى ترین آثار تاریخى، قابل بازدید و تحقیق مى باشد. باستان شناسان، قدمت این منطقه را 37 قرن قبل از میلاد مسیح(علیه السلام) مى دانند و مورّخان را عقیده بر این است که 5500 تا 5700 سال قبل، در این تپّه مردمانى مى زیسته اند، که از اقوام بومى ایران بوده اند و تمدّنى شبیه به تمدّن بین النهرین داشته اند. ولى بعدها، این قوم توسّط اقوام اروپایى و آسیایى از بین رفته و قوم جدید، تمدّن درخشان جدیدى را به وجود آورده اند که با تمدن بین النهرین شباهتى نداشته است.

براى اولین بار یکى از مورّخین به نام «هر تسفلد» در تپّه گیان یک نوع سفال منقشى مى بیند، که بنا به اظهار وى، نمونه هایى از آن سفال ها را در سال 1936 میلادى، نزد عتیقه فروشان همدان دیده است. لذا ـ چند سال بعد، موزه لوور پاریس به پرفسور رومن گریشمن و ژوژکنتنو ماموریت مى دهد، تا کاوش هاى وسیع ترى را در این محل انجام دهند. این کاوش ها در سال 1310 انجام شد و نتیجه مطالعات آنها در کتاب «کاوش در تپّه گیان نهاوند» منتشر گردید. او و هیئت همراه، تپّه گیان را تا عمق 19 مترى حفارى نمودند و در نتیجه تحقیقات خود، به 5 طبقه با خصوصیات متمایز برخورد نمودند، که نشانگر وجود 5 دوره از تمدّن قدیم بود و نشان مى داد که این منطقه داراى قدمتى در حدود 5700 سال است. به شرح زیر:

کلمه سرآب، از دو کلمه سر و آب تشکیل شده که به معنى سرچشمه آب مى باشد. در این منطقه بدلیل آهکى بودن زمین، آب حاصل از بارش با انحلال آهک براحتى در زمین نفوذ مى کند و به صورت چشمه در سطح زمین جارى مى شوند که معمولا بسیار پرآب هم هستند. اهم آنها عبارتند از: سرآبهاى گیان، گاماسیاب، فارسبان، ملوسان، کنگاور کهنه، بنفشه و غیره.

حمام حاج آقا تراب (یا حمام دو قلو)، در محلّه على آباد واقع در بافت قدیمى شهر نهاوند قرار دارد. در سردر ورودى این بنا، کتیبه اى نصب شده که نام بانى حمام و تاریخ ساخت آن را، سال 1230 هجرى شمسى در زمان ناصرالدّین شاه قاجار بیان مى کند. ولى به سبک دوران صفویه ساخته شده است.

علت شهرت آن به حمام دو قلو، به این دلیل است که حمام از دو قسمت تشکیل شده: قسمت اول داراى سردینه (حمام سرد) و گرمینه (حمام گرم) بزرگ بوده و فقط مورد استفاده رجال، اشراف و شاهزادگان قرار مى گرفته و قسمت دوم همان حمام، که آن هم به نوبه خود داراى سردینه و گرمینه بوده (ولى در ابعاد کوچک)، ویژه افراد عادى و طبقات پایین جامعه بوده است.

این خانه قدیمى که متعلّق به شیخ على قدوسى از عالمان شهر نهاوند است، داراى سردر ورودى زیبایى است که با نقوش هندسى آجرى تزیین شده و دو ستون نما در دو سوى سردر به زیبایى آن افزوده است.

نماى بنا در داخل حیاط به وسیله آجرکارى هاى زیبا تزیین شده و قوس هایى به شکل شاخ قوچ، نما را آراسته است. پیرامون حیاط با طاق نماهاى هلالى تزیین شده است

این مسجد، در ضلع غربى میدان آزادى نهاوند و بر روى تپّه اى احداث شده است، که براى رسیدن به درب آن، باید از 25 پله، بالا رفت. بر محراب این مسجد قطعه سنگ حجارى شده اى به ابعاد 250×50 سانتى متر به چشم مى خورد، که عدّه اى از کارشناسان با استناد به آن، بناى کنونى را متعلّق به دوره سلجوقى دانسته اند.

این کتیبه سنگى، علاوه بر تزئینات حاشیه داراى عبارات: «بسم الله الرحمن الرحیم» و «محمّد رسول الله» و در وسط کتیبه و به خط کوفى مى باشد. همچنین در قوس محراب، کتیبه سنگى کوچک ترى نیز، شامل تاریخ تعمیر مسجد و وجود نام ابوتراب نصب شده است، که به 300 سال گذشته (عصر صفویه) تعلق دارد.

این مقبره در محله مصلى یا کوچه اطلسى شهر نهاوند در میان قبرستان عمومى آن واقع شده است

مقبره به شکل مستطیل شکل و به ابعاد 7×14 متر است که درب آن از جانب شمال باز مى شود و گنبد عرقچینى در بالا دارد. قبرستان مذکور کمى بالاتر از سطح خیابان واقع شده و چندین پلکان به صحن آن راه دارد. مقبره مرحوم آیه الله آقا حجت نهاوندى از آجر ساخته شده و بام آن شیروانى است و سالیان مدیدى است دستى به آن کشیده نشده و فرسوده گشته است. ایشان با شش واسطه به فیلسوف بزرگ اسلامى ملا صدراى شیرازى مى رسد، پدرش آخوند حاج میرزا حسن ملقّب به حجت بوده است، وى در سال 1240 هجرى قمرى در اصفهان متولد شد. پس از آنکه به سن تمییز رسید مقدمات علوم را نزد پدر فرا گرفت. سپس مدتى از محضر درس علاّمه سیّد اسدالله اصفهانى بهره برد.

این بقعه در 25 کیلومترى شمال باخترى شهر نهاوند، در انتهاى خیابان شهداء و در میان گورستان روستاى گنبدکبود واقع شده است.

بقعه از سنگ لاشه و به شکل مربّع با گنبدى عرق چینى بوده که در سال 1383 هـ.ش فرو ریخته و جزو آثار باستانى به شمار مى آمده است. وجه تسمیه روستا هم به خاطر همین زیارتگاه است که در گذشته داراى گنبدى عرق چینى به رنگ کبود و با آجرهاى تیره بوده است. فعلاً دور بناى قبلى را سنگ چین نموده و در وسط آن صورت قبرى نمایان است که بر روى آن پارچه سبز نهاده اند. گویند هر کسى به درخت توتى که در مجاورت بقعه است جسارت کند و قصد بریدن آن را داشته باشد، مورد غضب قرار خواهد گرفت. روزهاى جمعه هر هفته از روستاهاى اطراف به این زیارتگاه روى مى آورند، با اینکه از دفن بودن یا نبودن شخصى در این مکان هیچ گزارش مستندى در دست نیست اما اعتقاد اهالى به این زیارتگاه زیاد است.

از دیگر اماکنى که مورد توجّه اهالى نهاوند است و گروهى از روستائیان به زیارت آن مى روند، زیارتگاه چهل تن یا چهل نابالغان مى باشد که در قلّه یکى از متفرعات گرو قرار دارد و کوه مزبور نام خود را از آن گرفته است.

از اینکه این چهل تن چه کسانى بوده اند و چرا به آنها چهل نابالغان مى گویند دانستنى هاى ما از حدود حدس و گمان فراتر نمى رود، بعضى را عقده بر این است که آنها از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) بوده اند که از مظالم خاندان عباسى به ایران آمده و در آنجا شهید شده اند. اگر چه این دیدگاه درباره اکثر زیارتگاه هاى ایران گفته مى شود و بیشتر آنان تنها بر اساس مسموعات و نقل قول هاى سینه به سینه است که اصالتى ندارد و منابع تاریخى و انساب بسیارى از آنان را رد مى کند. جالب اینکه عده اى از اهالى به ویژه بانوان همانطور که بنام ائمه (علیهم السلام) سوگند مى خورند بنام «چهل تن» نیز قسم مى خورند.

این بقعه در روستاى دورانه، در 16 کیلومترى شمال باختر شهر نهاوند، مقابل بقعه امامزادگان بلقیس و خاتون قرار دارد و به تپّه بابا هاشم نیز مشهور است.^([1])

تپّه شامل فضایى به ارتفاع 40/1 و ابعاد 3×2 متر است که حکایت از وجود بقعه اى در گذشته دارد. تپّه بابا هاشم که به اعتقاد اهالى امامزاده بابا هاشم است، در گذشته بقعه اى کوچک به ابعاد 3×3 متر بود که گنبدى کلاه خودى به ارتفاع 2 متر داشت و بر اثر مرور زمان واژگون شد و تبدیل به تپّه اى گشت. به شهادت پیر مردان محل، در مدخل بقعه شیرسنگى وجود داشت که بر روى آن کتیبه هایى حجارى شده بود. همچنین در میان بقعه سنگ نوشته اى بود که توسّط میراث فرهنگى به موزه منتقل شد.

بقعه این امامزاده در 16 کیلومترى باختر شهر نهاوند، در میان قبرستان بزرگ روستاى مهین آباد ]میان آبه[، و پس از نهر کوچک و جارى در قبرستان واقع شده و یکى از پنج مزار بزرگ و زیباى نهاوند است.

اصل بنا تازه ساخت و به شکل مربّع و به ابعاد 8×8 متر است که درب آن از جانب جنوب باز مى شود و در بالاى سردر ایوان آن سوره کوثر بر روى کاشى هاى لاجوردى تزیین شده است. بر فراز بقعه گنبدى شلجمى به قطر دو و ارتفاع سه متر قرار دارد که در ساقه نود سانتى مترى آن چهار پنجره جهت نورگیرى تعبیه شده و نماى آن از خارج ایزوگام و از داخل گچ اندود است.

در وسط بقعه، ضریحى آهنى قرار دارد که روى آن را با پارچه هاى سبز پوشانده اند.

بقعه این امامزاده در انتهاى خیابان شیخ منصور، در ضلع شمال خاورى گوشه سرتل در بیرون شهر نهاوند واقع شده است.

بقعه، شامل یک اتاق کوچک به ابعاد 4×4 متر است که ایوانى رو به خیابان دارد و درب آن از جانب مشرق باز مى شود. چشم انداز بقعه به جهت واقع شدن بر روى صخره اى در دامنه کوه هاى باروداب، بسیار زیبا و دیدنى است و جاده طریق الاسلام از آنجا دیده مى شود.

شالوده بنا از سنگ لاشه و ایوان الحاقى آن از آجر و گچ ساخته شده است. در وسط بقعه، ضریح آهنى به طول 5/1 و عرض 20/1 سانتى متر قرار دارد که فاقد تزیینات هنرى است. این بقعه چندین بار مورد سرقت و حفارى غیر مجاز قرار گرفته است. گویند که سنگ قبر با ارزشى داشته که به سرقت رفته است.

این امامزاده در ضلع خاورى میدان قیصریّه شهر نهاوند واقع شده و به شاهزاده محمّد معروف و در نزد اهالى به «شازده محمّد» خوانده مى شود و مورد احترام اهالى است

بقعه از خارج به صورت مربّع مستطیل و از داخل به صورت پنج ضلعى غیر منتظم است. در وسط بنا، هشت ستون آهنى به ارتفاع تقریبى هفت متر به فاصله سه متر از همدیگر قرار دارد که در میان آن ضریح مطهّر امامزاده واقع شده است.

بقعه این امامزاده در خیابان هفده شهریور شهر نهاوند، در ابتداى کوچه اى که بنام امامزاده سیّدمهدى خوانده مى شود واقع شده است. متأسّفانه معمارى این زیارتگاه نه شبیه بقعه امامزاده و نه حسینیه و نه مسجد است که به صورت یک خانه مسکونى ساخته شده و از سه جهت راه پله اى به آن راه دارد. این امامزاده به «یتیمه» نیز مشهور است. علت شهرت آن به یتیمه را مى توان از وضع معمارى و بسته بودن درب بقعه و واقع شدن در محلّه یهودیان دانست.

بقعه این امامزاده در خیابان هفده شهریور شهر نهاوند و در میان مسجد و حسینیه جوانان، آنجا که به آرامگاه شهید حجّت الاسلام حیدرى مشهور است، قرار دارد

بین مسجد و حسینیه یک نیم دایره کوچکى از بیرون محسوس است که قبر امامزاده على، داخل این نیم دایره واقع است. ضریحى آهنى به طول دو و عرض یک متر بر روى قبر نهاده شده و در کنار آن صورت دو قبر یکى در بالاى سر و دیگرى در پایین پاى امامزاده وجود دارد که متعلّق به شهید حیدرى و پدر گرانقدرشان مى باشد. متاسفانه همین امر باعث شده، فضاى کمى که به امامزاده اختصاص داده شده بسته شود و راه عبور براى زیارت ممکن نباشد.

بقعه این امامزادگان در خیابان دو خواهران شهر نهاوند واقع شده و از بناهاى نسبتاً قدیمى شهرستان نهاوند است.

اصل بنا به صورت برجى با گنبد مدور عهد سلجوقى است. شالوده بنا از خشتوگل است که درب آن از جانب جنوب باز مى شود. بقعه از داخل به صورت هشت ضلعى است که با ایجاد و فضاسازى به دایره تبدیل شده است. هر یک از اضلاع حدود 5/1 متر و قطر گنبد حدود چهار متر است.

16ـ امامزاده جعفر- کوهانى

بقعه این امامزاده در سه کیلومترى جنوب خاورى شهر نهاوند، و در کنار جاده نهاوند- بروجرد شده واقع است.^([1])

اصل بنا تازه ساخت و شامل; بقعه، گنبد، حسینیه و صحن نسبتاً بزرگى است و در نزد اهالى از احترام فوق العاده اى برخوردار است. بقعه به شکل مربّع مستطیل و به ابعاد 9×10 متر است که درب اصلى آن از جانب جنوب شرقى باز مى شود و چندین درب نیز در جهات دیگر دارد. دو ستون دو مترى براى برقرارى قسمت دوم اتاق مرقد تعبیه شده و در نتیجه طبقه دوم را ایجاد کرده است. در زاویه شرقى اتاق مرقد، صندوق آهنى قرار دارد که ابعاد آن 20/1×2 متر است. در جنوب شرقى این اتاق، دربى به مسجد یا حسینیه راه دارد که این حسینیه بسیار بزرگ تر از اتاقِ مرقد است.

بقعه این امامزاده در 12 کیلومترى جنوب خاورى شهر نهاوند،^([1]) نزدیک حمام عمومى روستاى بیان و جنب منزل آقاى فریدون زرینى واقع شده است.

بقعه، شامل اتاقى به ابعاد 4×4 متر است که درب آن از جانب جنوب باز مى شود. در وسط بقعه، صندوق چوبى مزار به ابعاد 1×80 سانتى متر قرار دارد که روى آن را با پارچه سبز پوشانده اند. بر بالاى بقعه، گنبدى هرمى به قطر 80 سانتى متر و ارتفاع حدود یک متر تعبیه شده، و جلوى مدخل با ایجاد یک فضاى 2×4 مترى، ایوان کوچکى پرداخته اند. بام بقعه ایزوگام است و هیچ اثر هنرى در بقعه مشاهده نمى شود. از هویّت شخصیت مدفون اطلاعى حاصل نشد. جز اینکه اهالى معتقدند وى از نوادگان امام موسى کاظم(علیه السلام) است. مشهور چنین است که یکى از اهالى، امامزاده را در خواب مى بیند و به او خبر مى دهد که جسد وى در زیر درخت گردویى قرار دارد. پس از خاکبردارى مکان مورد نظر جسد وى یافت مى شود و سپس مکان مورد نظر ساخته مى شود.

امامزاده پیر غیب ـ رود حسن علیا(کلّمار)

بقعه این امامزاده در خارج از روستاى رود حسن علیا (که سابقا آن را «کلّه مار» یا «کلّمار» مى گفتند) در 7 کیلومترى جنوب شهر نهاوند، بر روى کوه مشرف بر شهر نهاوند و روستاهاى هم جوار، با چشم انداز فوق العاده زیبا و دیدنى واقع شده است. ^([1])

بقعه شامل دو اتاق تو در توست و ابعاد آن 4×8 متر مى باشد. اتاق اول که به صورت شبستان یا مدخل اصلى است رو به جانب جنوب قرار دارد و درِ آن از جانب مشرق باز مى شود. اتاق مرقد در شمال قرار گرفته و طاق هردوى آن به صورت مدور و عرقچینى است. گنبد اتاق مرقد به صورت کله قندى و به ارتفاع 3 متر است که اخیراً ایزوگام شده است. در طرفین مدخل بقعه دو گلدسته به ارتفاع تقریبى 4 متر تعبیه شده است. بر روى مرقد، ضریح آهنى کوچکى نصب است. در جنب بقعه یک اتاق کوچک تعبیه شده که به عنوان زایر سراست و وسایل پخت و پز در آن نگهدارى مى شود. این بقعه اخیراً از طرف اهالى باز سازى شده است.