مزارات ایران و جهان اسلام

هجرت علویان به طبرستان و دیلم، تأثیرات فرهنگى مهمى در آن مناطق بر جاى نهاد. وقتى یحیى بن عبدالله وارد آن جا شد، مردم دیلم را به اسلام دعوت کرد، و مسجدى بنا کرد.^([1]) او قلوب مردم را به سوى اسلام سوق داد. بعدها حضور علویان در منطقه، به تدریج بر افکار و اذهان مردم، تأثیرات مثبتى گذاشت، به خصوص که مردم، آنان را به پاکى، زهد و تقوا مى شناختند.^([2])

حسن بن زید (داعى کبیر)، در همان آغاز حرکت خود به مردم اعلام کرد: براى برپا داشتن کتاب خدا و سنت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امر به معروف و نهى از منکر با شما بیعت مى کنم.^([3]) وى حرکت تبلیغى خود را بر همین اساس که نشان از خط مشى معین او دارد، آغاز کرد و براى کارگزاران خود، دستورالعملى بدین شرح صادر کرد تا بدان عمل کنند:

1. به کتاب و سنت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و آن چه که به طور یقین از امیرالمؤمنان على(علیه السلام) در اصول و فروع رسیده، عمل شود.

2. حضرت على(علیه السلام) را بر همه امت برتر بدانند.

3. مرم را از اعتقاد نسبت به جبر و تشبیه، به شدت باز دارند و از دشمنى با موحدان که به عدل و توحید معتقدند، برحذر باشند.

4. «بسم الله الرحمن الرحیم» را با صداى بلند (به جهر) در نمازها بخوانند.

5. در نماز صبح، قنوت را به جا آورند.

6. براى نماز میت، پنج تکبیر بگویند.

7. هنگام وضو گرفتن، مسح کفش ها ترک شود.

8. «حى على خیرالعمل» در اذان و اقامه گفته شود.^([4])

حسن بن زید، با این منشور به تبیین حکومت دینى خود پرداخت و مبلّغانى را به شهرها روانه کرد. شاعرى در مدح او قصیده اى خواند که مطلع آن، این بود: «لله فرد و ابن زید فرد» داعى کبیر بر او فریاد زد که: خاک بر دهانت! چرا نمى گویى: «الله فرد و ابن زید عبد؟ از تختى که بر آن نشسته بود، خود را بر زمین انداخت و صورت خود را بر خاک مالید و خداى را تسبیح کرد و مى گفت: «خدا، یکى است و پسر زید هم بنده است».^([5])

همان شاعر، روز نوروز، نزدش آمد و قصیده اى خواند که مطلع آن با «لاى نهى» شروع مى شد. بر او بانگ زد و گفت: چرا چنین نگفتى:

عزالداعى و یوم المهرجان *** لاتقل بشرى ولکن بشریان

شاعر گفت: اى سید، افضل ذکرها، «لا اله الا الله» است که اولش حرف نفى است. داعى گفت: «احسنت، احسنت ایها الشاعر!».^([6])

وى در ترویج مذهب زیدى،^([7]) کوشا بود و کسانى را که چهره نفاق در مذهب داشتند مى آزمود و سپس آنان را مى کشت.^([8])

وى در امور مذهبى سختگیر بود. وقتى به او خبر دادند که محدّثى در گرگان از دشمنان على(علیه السلام) است، او را تا زمان مرگش زندانى کرد^([9]) و چون دید بر دیوار محله اى در آمل نوشته بود: «القرآن کلام الله غیر مخلوق و من قال مخلوق فهو کافر»، مدتى درنگ کرد و چون دوباره به آن محله بازگشت و دید آن نوشته پاک شده است، لبخندى زد و گفت: «سوگند به خدا، از مرگ رهایى یافتید».^([10]) گرچه این طور حکم کردن، با هیچ یک از مذاهب اسلامى سازگارى ندارد و نهایت این است که قائل به این عقیده را مى توان به زندان انداخت. امام رضا(علیه السلام) و امام هادى(علیه السلام)فرمودند که: قرآن، کلام خداست و بس.^([11]) بنابراین، نظر داعى، مخالف نظر امامان معصوم(علیه السلام) است.^([12])

داعى کبیر، فقیهى دانشمند بود و تألیفاتى از جمله کتاب الجامع فى الفقه، کتاب البیان و کتاب الحجة فى الامامة داشته است^([13]) و پایه هاى علمى، فقهى و عقیدتى شیعه با تألیفات او در طبرستان، استوار شد.

از برخى از گزارش ها به دست مى آید که قبل از تشکیل دولت علوى، برخى از مناطق طبرستان از جمله گرگان، پیرو شیعه امامى بوده اند.^([14]) احمد بن یحیى جرجانى، از مؤلفان برجسته شیعى است که در قرن سوم به دست محمد بن طاهر به شهادت رسید.^([15])

سخت گیرى هاى داعى نسبت به مخالفان مذهب، نشانه آن است که او براى ترویج مذهب، تلاش مى کرد. از طرفى، گاهى این اختلاف آشکار میان زیدیه به عنوان «اصحاب السیف» و امامیه وجود داشت. در تفسیر منسوب به امام حسن عسگرى(علیه السلام)، راوى نقل کرده است که پدران ما از اصحاب امامى اند و در استرآباد، زیدى ها بیشترند. حسن بن زید، ملقب به «الداعى الى الحق الزیدى» بر منطقه حکومت دارد و بسیارى از مخالفان خود را کشته است. به همین جهت، ما از این منطقه خارج شدیم و خدمت امام عسگرى(علیه السلام)رسیدیم.^([16])

مادلونگ، درباره گرایش مذهبى حسن بن زید مى گوید: در سیاست مذهبى خود، به گونه اى رسمى، آداب و شریعت شیعه و کلام معتزلى را رواج داد.^([17]) فضاى فرهنگى در زمان محمد بن زید در طبرستان، به گونه اى که کسى جرأت مخالفت نداشت و حتى اهل سنت در منطقه تقیّه مى کردند.^([18])با کشته شدن محمد بن زید، بار دیگر مذهب اهل سنت که ـ مذهب خلفاى عباسى بود ـ توسط سامانیان بر منطقه حاکم شد و آنان، غرامت هاى سخاوتمندانه اى به قربانیان حکومت زیدیان پرداختند.^([19]) ناصر کبیر با فعالیت هاى فرهنگى و تربیت شاگردان و فرستادن آنان به مناطق مختلف و ساختن مساجد به تبلیغ اسلام در آن منطقه پرداخت^([20]) و بسیارى از مردم آن جا، مذهب زیدى را پذیرفتند.^([21]) ابن خلدون، ناصر را زیدى مذهب دانسته است^([22]) و نجاشى بر امامى بودن او تأکید دارد. وى به کتابى از اطروش به نام انساب الائمة و موالیدهم(علیهم السلام) الى صاحب الامر، اشاره کرده است.^([23])

افندى، از شیخ بهایى نقل کرده که علماى محقّق گذشته معتقدند که ناصر الحق، چنان که از تألیفاتش بر مى آید، پیرو امام جعفر صادق(علیه السلام) بوده; اما به سبب جذب افراد مذاهب مختلف، بعضى از مسائل فقهى را به شکلى خاص مطرح کرده است.^([24]) در دستورالعمل او نیز به موضوعات فقهى، مانند: «حى على خیر العمل»^([25]) که اختصاص به امامیه دارد، تصریح شده است. به رغم زیدى بودن ناصر کبیر، فرزندش احمد که مذهب امامى داشته^([26]) و از پیروان امام حسن عسکرى(علیه السلام)بوده،^([27]) پدر را به سبب داشتن مذهب زیدى، در اشعار خود، نکوهش کرده است.^([28])

در عین حال، اطروش در آمل، مدرسه و کتابخانه اى بنا کرد و براى آن، موقوفاتى قرار داد.^([29]) فعالیت هاى فرهنگى او نتیجه بخش بود و توانست با کمک مردم، بار دیگر حکومت علویان را در طبرستان احیا کند. وى در همه دانش ها تبحّر داشت و داراى تصانیف بسیارى است،^([30]) مانند: کتاب الطهاره، کتاب الاذان و الاقامة و... ابن ندیم، درباره آثار او مى گوید: این ها کتاب هایى است که ما دیده ایم و برخى از زیدیه بر آن اند که او در حدود صد کتاب، تألیف کرده و ما آن را ندیده ایم.^([31])

ناصر کبیر، پسر عمویش حسن بن قاسم را که سیدى پاک سیرت و
نزد مردم مشهور به عدل و انصاف بود، به جانشینى برگزید.^([32])
اطروش، او را براى امر به معروف و نهى از منکر، نزد مردم گیلان و دیلم فرستاد.^([33]) حسن بن قاسم، (داعى صغیر) پس از تثبیت حکومت بر طبرستان و دیلم، نظم خاصى به کارهایش داشت. وى، یک روز را به نشر علم فقه و آداب شریعت و قضاوت بین مردم مشغول بود و روز دیگر، به خواسته ستمدیدگان رسیدگى مى کرد و روز دیگر، کارهاى جارى حکومت را انجام مى داد و روز جمعه به احوالپرسى از زندانیان مى پرداخت و براى ارج نهادن به مقام صاحبان علم و فضل به خانه آنان مى رفت و از آنان، مالیات نمى گرفت.^([34])

بعد از حسن بن قاسم، دیگر اقدامات فرهنگى در منطقه دیده نمى شود; زیرا دولت علویان سقوط کرده بود و علویانى که بر مناطقى کوچک و براى مدتى اندک حکومت داشتند، نتوانستند دولت علویان را برپا دارند، گرچه الثائر بالله ابوالفضل، اقداماتى در ساختن مدارس، مساجد و خانقاه انجام داد و موقوفاتى براى آنها قرار داد.^([35])

تحوّلات سیاسى و اجتماعى دوره علویان^([36])

حضور و استقرار علویان و سادات در طبرستان و دیلم، سبب امتزاج خونى دو عنصر قومى عرب و ایرانى، و از آن مهم تر، تحکیم و تثبیت تشیع در میان ایرانیان شد. تشکیل دولتى علوى تبار و زیدى مذهب در ایران، آن هم بنا به خواست مردمان بومى طبرستان و دیلمستان خود، سنگ بناى رشد و گسترش سریع سیاسى ـ مذهبى تشیع در ایران گردید و با زوال آن دولت علوى زیدى مذهبى که رهبرى اش را در دست داشتند، دولت زیدى مذهب دیگرى سر برآورد که پایه گذارانش ایرانیان بودند; یعنى دولت مقتدر آل بویه که در بخش وسیعى از قلمرو شرقى جهان اسلام، سایه گستردند.

شدت عمل خلفاى اموى و عباسى در برابر علویان که همواره با آنان در ستیز بودند، موجب شد تا آنان به سرزمین هاى شرقى خلافت اسلامى پناه آورند، به خصوص که مناسب ترین مکان امن براى آنان، دیلم و طبرستان بود. از طرفى فشارهاى اقتصادى و اجتماعى (مانند گرفتن مالیات هاى سنگین و ظلم و ستم) بر مردم، زمینه تحوّلات اساسى را در منطقه پدید آورد.

حسن بن زید که شرایط اجتماعى و سیاسى منطقه را براى نهضت آماده دید، قیام کرد و با حمایت مردم، کارگزاران طاهرى را از منطقه بیرون راند و نخستین دولت علوى را در ایران بنیان نهاد و خود، کارگزارانى را براى آن مناطق برگزید. تحوّلات منطقه، چنان سریع بود که عالم دینى اهل سنت در چالوس نیز دعوت او را لبیک گفت.

وى براى برقرارى عدالت، تلاش بسیار کرد. سلیمان بن عبدالله، کارگزار فرارى طاهریان از حسن بن زید، خواستار آزادى زن و فرزند اسیرش شد و حسن، درخواست او را پذیرفت.^([37]) وى امنیت جامعه را تضمین کرد و بعضى از مردم شرور دیلم را ابتدا نصیحت نمود و سپس، آنان را مجازات کرد.^([38])

عملکرد حسن بن زید پس از آن محمد بن زید در منطقه، موجب شد تا مورد توجه مردم قرار گیرد. محمد با وجود دشمنان داخلى (بعضى از حاکمان محلى) و خارجى، بر آنان فائق آمد و در سال 273 هجرى، فرزندش را به ولى عهدى برگزید و نام او را در کنار نام خود، بر منابر یاد کرد و بر روى دراهم، نام خود و او را ضرب کرد.^([39])

وى به مرقد امامان(علیهم السلام) و سادات، احترام مى گذاشت و سالانه، سى هزار درهم سرخ به مرقد امیرالمؤمنین على(علیه السلام) و امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام)و سایر سادات و نزدیکان خویش مى فرستاد. وقتى متوکّل، مراقد ائمه(علیهم السلام) را ویران کرد، او اولین کسى بود که به تعمیر آن ها اقدام کرد^([40]) و هدایاى سخاوتمندانه اى براى علویان بیرون از قلمرو خویش فرستاد و نزد شیعیان، محبوبیت بسیارى پیدا کرد.^([41])

پس از شهادت محمد بن زید، طبرستان براى مدتى در دست سامانیان بود تا آن که ناصر کبیر با حمایت مردم، بار دیگر دولت علویان را تشکیل داد. پس از وى در روزگار حسن بن قاسم، مردم در رفاه و آسایش بودند و به کارهاى آنان رسیدگى مى شد.^([42])

زوال دولت علویان

چنان که گفتیم، پس از مرگ ابوالقاسم جعفر، مردم با فرزند او ابوعلى بیعت کردند. وى دانشمندى شجاع بود و اخلاقى نیکو داشت. ماکان، حاکم منسوب ابوالقاسم در گرگان، دوست داشت نوه دخترى خود را که فرزند ابوالقاسم بود، به حکومت برساند; ولى ابوعلى از این موضوع اطلاع یافت و توطئه آنها را خنثى کرد و در درگیرى هایى که اتفاق افتاد، ابوعلى کشته شد. اما مردم آمل با ابوجعفر حسن بن احمد بن ناصر ـ که معروف به «صاحب قلنسوه»^([43]) بود ـ بیعت کردند. پس از مدتى میان او و ماکان، اختلاف پیش آمد و ماکان، فرار کرد. ماکان نز داعى آمد و با اصرار با او بیعت کرد. داعى با جمع آورى نیرو، موجبات فرار ابوجعفر را فراهم کرد و خود با استقبال مردم، وارد آمل شد. صلح امیر نصر سامانى با داعى صغیر، موجب سرزنش او از طرف خلیفه عباسى شد. وى بار دیگر به جنگ داعى رفت و او را شکست داد و در نزدیکى آمل، وى را به قتل رساند.

پس از کشته شدن داعى صغیر، میان ماکان و ابوجعفر اختلاف پیش آمد و ماکان، او را به قتل رسانید و اسماعیل بن ابوالقاسم را به حکومت طبرستان رساند; ولى او هم به وسیله زهر به قتل رسید.^([44])

از سال 316 هجرى به بعد، طبرستان در دست دو خاندان ایرانى آل زیار و آل بویه بود که در صحنه سیاسى، اقتدار یافته بودند و بر سر تصاحب قدرت، در حال نزاع بودند تا این که در سال 350 هجرى، برادر زاده ناصر کبیر، معروف به «سید ابیض» قیام کرد و با کمک اسپهبد شهریار، بر بخشى از طبرستان تسلط یافت و به نام خود، سکه زد; ولى اختلاف او با اسپهبد از دوام حکومتش کاست. علویان دیگرى که به قیام برخاستند، نتوانستند مردم را علیه حاکمان وقت بسیج کنند و طبرستان را پس بگیرند; گرچه نوادگان اطروش، نفوذ خود را هم چنان در آمل حفظ کردند و منابع تاریخى، بارها از آنان به عنوان حاکمان شهر در ایام فرمانروایى آل بویه و آل زیار، یاد کرده اند.^([45]) در اینجا به شرح حال مختصر آنان خواهیم پرداخت؛