امامزاده محمّد بن جعفر الطیّار ـ دزفول { جاده کوتیون }

این بنا با شکوه در کنار جاده کوتیون و به فاصله 6 کیلومترى دزفول در سمت راست جاده و درون باغى واقع است. هر ساله گروه زیادى از مردم دزفول و مناطق اطراف به زیارت این آرامگاه مى آیند و ساعاتى را در کنار این بقعه که یکى از اماکن مذهبى و دیدنى شهرستان دزفول است، سپرى مى کنند.

آرامگاه به حضرت محمّد بن جعفر الطیّار، پسر برادر امام على امیر المؤمنین (علیه السلام) شهرت دارد و از جمله آثار دیدنى و زیاترى شهرستان دزفول است که در فضایى زیبا و مشجر در کنار باغهاى مرکبات دزفول قرار دارد و در تمام روزهاى سال پذیراى افراد مختلفى است که براى زیارت و سیاحت به آنجا مى آیند و اوقاتى از روز خود را کنار آن بزرگوار سپرى مى کنند. وجود درختان «کنار» فراوان در آنجا یکى از جاذبه هاى دیدنى این بقعه متبرکه در شهر دزفول است. بقعه داراى گنبد 12 ترک به صورت کلاه درویشى با تزیینات کاشى است.

ورودى بقعه، از جانب شمال است و بنا نسبتاً مفضل و داراى دو شبستان در طرفین مقبره است. در درون گنبد و بر فراز مقبره، زیر سقف، یک هشت گوشى از آجر کارى سقف در آورده اند که روى آن را با گچ و به طور ساده سفید کرده اند، اما معلوم است که غرفه هاى آن آیینه کارى و مقرنس کارى بوده و بعداً گچ اندود شده است، ایوان هاى چهار جانب بقعه داراى طاق هایى کوتاه با خیز کم هستند. بر فراز ایوان ورودى شمالى، دو مناره استوانه اى شکل با مقطع گرد وجود دارد که کاشیکارى شده است و ظرافتى ندارد. بر طرفین هر یک از ایوان ها، دو غرفه و دو پلکان وجود دارد. طاق هاى غرفه ها و مدخل هاى پلکان با تکه کاشى هاى سبز رنگ تزیین شده است. بر سقف ایوان شمالى دایره اى با نقش و کنده کارى، آجر کارى کرده اند و روى آن را رنگ سفید و لعاب پوشانیده اند که خالى از ظرافت نیست.

در شبستان غربى مخروبه ]که اخیراً بازسازى شده است[ دو سنگ قبر وجود دارد که یکى مربوط به سال 1185 هـ ق است که اشعارى به خط نستعلیق و ادعیه اى به خط ثلث بر آن منقوش است و روى سنگ دومى به خط نستعلیق، عبارت: «ذیقعدة الحرام من سنة ثمان مانة جعد الف من الهجریة النبویة (1180 هـ ق) حک شده است. سنگ قبر اولى، از آن محمّد باقر، ملقب به شیخ فخر الدین الجبل عاملى است که از علماى بنام ساکن دزفول بوده است.

سردر ورودى به حیاط باغ بقعه با کاشیکارى و آجر کارى تزیین شده است. تاریخ کاشیکارى 1351، 1312 هـ ق و مربوط به دوره قاجاریّه است.(1)

علامه حرز الدین از این بقعه یاد مى کند و مى نویسد: «قریه شرف آباد، و جعفر آباد که از سوى شرف نسبابیگم دختر شاه طهماسب صفوى بر این مزار متربک وقف شده است.»(2)

گفتنى است، این بنا داراى ضریحى است که اخیراً توسط اداره اوقاف شهرستان دزفول با همیارى اهالى محل تعویض شده و فاصله آن تا دزفول در حدود 5 کیلومتر است. ]قبلا گفته شد 6 کیلومتر با به جهت گسترش شهر دزفول، حریم بقعه به کمتر 5 کیلومتر به شهر رسیّده است[. این بقعه از گذته تا به حال به خصوص در روز سیزده نوروز پذیراى افراد زیادى است که در دامان طبیعت زیباى اطراف این مزار به سیاحت و زیارت مشغول بوده و از فضاى معنوى و روحانى آن به همراه طبیعت زیبا و درختان «کنار» (سدر) بهره مى برند.

آنچه مشهود است بناى آستانه در عصر امیر تیمور گورکانى و پسرش شاهرخ میرزا ساخته شده و در دوره صفویّه و پس از آن چند بار تجدید بنا شده تا به شکل جدید امروزى در آمده است.

شخصیّت مدفون: علّامه نسّابه تفرشى در کتاب بدایع الأنساب مى نویسد:

«محمّد الأصغر ابن جعفر الطیّار (علیه السلام) از شهداى کربلا است، بعضى گویند او و برادرش عون در شوشتر مقتول شدند، اکنون قبر محمّد در یک فرسنگى دزفول است»(3) مرحوم شیخ عباس قمى(رحمهم الله) در کتاب تحفة الأحباب درباره محمّد بن جعفر الطیّار (علیه السلام) مى نویسد:

«یکى از محامده ممدوحه است، شیخ کشى روایت کرده از حضرت امام رضا (علیه السلام) که فرمود: امیر المؤمنین على (علیه السلام)مى فرمود: محامده یعنى محمّدها إبا دارند از معصیت خداى عزوجل را، وى پرسیّد که ایشان کیانند؟ فرمود: محمّد بن جعفر الطیار 7، محمّد بن أبو بکر، محمّد بن ابى حذیفة، و محمّد بن أمیر المؤمنین (علیه السلام).(4)

ابوالفرج اصفهانى روایت کرده که محمّد بن جعفر در صفین در رکاب عمویش امیر المؤمنین (علیه السلام)بود و با عبید الله بن عمر مبارزت کردند و دست به گردن شدند و از طرفین بمعاونت ایشان لشکر آمد و هر دو متعانقاً با هم کشته شدند.(5) و جمعى از مورّخین گفته اند که محمّد، با برادرش عون در شوشتر یعنى در نزدیکى دزفول شهید شده اند و مادر محمّد اسماء بنت عمیس است.

گویند بعد از شهادت جعفر الطیار (علیه السلام)، رسول خدا (ص) بفرمود تا پسرهاى او محمّد، و عبدالله، و عون را حاضر کردند و سر تبراشیدند، و قال: «إنا ولیّهم فى الدنیا و الآخره» و روایت است که رسول خدا (ص) دست محمّد را گرفت و فرمود: این شبیه است با عم ما أبى طالب، و اُم کلثوم دختر امیر المؤمنین (علیه السلام)بعد از وفات عمر به حیاله نکاح محمّد در آمد»(6)

قاضى نور الله شوشترى نیز در کتاب گرانسنگ مجالس المؤمنین مى نویسد: «در عهد حضرت پیغمبر (ص) متولد شد. ]محمّد بن جعفر الطیّار[ و چون خبر فوت جعفر الطیّار(علیه السلام) رسیّد، به خانه او رفته اولاد امجادش را بنواخت و از لباس تعزیه بیرون آورد و در حق ایشان دعا کرد و از روى شفقت فرمود: محمّد شبیه عم ما أبى طالب است، یعنى از این حیثیت نیز محبوب ما خواهد بود. محمّد بن جعفر الطیّار (علیه السلام)بعد از فوت عمر بن خطاب به شرف مصاهرت حضرت أمیر المؤمنین(علیه السلام) مشرف گشته، اُم کلثوم را که با عدم کفاءت از روى اکراه در حباله عمر بود تزویج نمود. صاحب روضة الشهداء آورده که محمّد با برادر خود عون در کربلا شهید شده اند و صاحب استیعاب گفته هر دو برادر شوشتر شهید شده اند. مؤلّف گوید: قول صاحل استیعاب، درباب محمّد صوابست زیرا که مزار محمّد بن جعفر در یکفرسنگى دزفول که از توابع شوشتر است واقع شده، پس مى تواند بود که شهادت او در شوشتر واقع شده و او را در آن موضع نقل کرده باشند یا آنکه در همان موضع شهید شده باشد، و اطلاق شوشتر بر آن موضع از آن جهت باشد که دزفول و لواجق آن از توابع شوشتر شد.

اما عون بن جعفر الطیّار (علیه السلام)، صاحب اصابه گفته که او در زمین حبشه متولد شد و در شوشتر شهید گردید.»(7) علامه نسّابه سیّد عبدالرزاق کمونه حسینى در کتاب مشاهد العترة الطاهرة در زیر ماده سوس که معرب شوش است مى نویسد:

«در گذشتگان به شوشتر عبارتند از:

1 - محمّد بن جعفر بن أبى طالب و برادرش عون بن جعفر بن أبى طالب (علیه السلام)، قاضى نور الله مرعشى این مطلب را در مجالس المؤمنین از استیعاب نقل کرده و گوید: «قبر محمّد بن جعفر در یک فرسنگس دسبول (دزفول) و دسبول از توابع شوشتر است»(8) سیّد جعفر بحر العلوم گوید: «این دو برادر در زمان عمر بن الخطاب در جنگ شوشتر به تقل رسیّدند»(9)

مؤلّف گوید: جعفر بن أبى طالب (علیه السلام) دو پسر به نام حمد داشت که یکى در همین جنگ شوشتر کشته شد و دیگرى در پیش روى عمویش على بن ابى طالب (علیه السلام) در جنگ صفیّن به دست عبید الله بن عمر بن خطاب به قتل رسیّد.»(10) علامه حرز الدین نیز قبر کنونى در دزفول را از آنِ محمّد وعون فرزندان جعفر الطیار مى داند و اشاره به قول سیّد نعمت الله جزایرى و ابوالفرج اصفهانى دارد.(11)

نتیجه بحث: حضرت محمّد الأصغر ابن جعفر الطیّار (علیه السلام) نوه أبى طالب (علیه السلام) عموى پیامبر (ص) پسر برادر و داماد حضرت على امیر المؤمنین (علیه السلام) و شوهر حضرت اُم کلثوم (س) است. پدر بزرگوارش حضرت جعفر بن ابى طالب علیهما ملقب و مشهور به طیار از اصحاب و یاران خاص حضرت رسول (ص) و از جمله مجاهدان و شهداى فى سبیل الله بوده است.

اسماء بنت عمیس، مادر وى یکى از زنان بزرگ صدر اسلام بود که در حدود 60 حدیث از پیامبر بزرگ اسلام نقل کرده است و از لحاظ نجابت و متانت، سرآمد زنان عصر خود به شمار مى رفت و در دیندارى، استوار و در عقل شاخص بود. اسماء از زنانى است که همواره نزد حضرت على (علیه السلام)مورد احترام بوده و در غسل فاطمه زهرا (س) همکارى کرد و در تمام مصائب اهل بیت علیهم السلام خود را شریک مى دانست. حضرت محمّد بن جعفر (علیه السلام)علاوه بر ایمان کامل، تقوا و شایستگى، صاحب فضایل و کمالات علوم بوده است و افتخار ازدواج با دختر گرامى حضرت امام على (علیه السلام)اُکلثوم را داشته است.

در زمان پیروزى هاى اسلام در ایران، توسط حضرت على (علیه السلام) لشکرى آماده جنگ و رزم براى پیشرفت دین مبین اسلام مهیا شد و به فرماندهى حضرت امام حسن (علیه السلام) به ایران آمد و حضرت محمّد بن جعفر (علیه السلام) یکى از رکابداران لشکر حضرت بود. محمّد بن جعفر 7 در رکاب امام حسن(علیه السلام)در جبهه شوشتر با این ملحدان به جنگ و ستیز و جهاد بر مى خیزد و در همین جنگ زخم بر مى دارد و هنگام مراجعت، در یک فرسنگى دزفول، جراحت وى شدت مى یابد و سبب شهادت وى مى شود که بنا به وصیتش در آن محل دفن شده است.

اکثر مورخان فتح شوشتر را در زمان خلیفه دوم عمر بن خطاب ذکر نموده اند، و سپه سالارى سپاه نیز به عهده امام حسن (علیه السلام) بوده که محمّد و عون دو فرزند بزرگوار حضرت جعفر طیار علیهم السلام آن امام همام را همراهى مى کردند.(12)

منابع: 1. آثار و بناهاى تاریخى خوزستان 1: 316 - 319، بناهاى آرامگاهى: 310 - 311. 2. مراقد المعارف 2: 253. 3. بدایع الأنساب: 57. 4. رجال الکشى 1: 286، شماره/125. 5. مقاتل الطالبیین: 35. 6. تحفة الأحباب: 450. 7. مجالس المؤمنین 1: 195. 8. مجالس المؤمنین 1: 195. 9. تحفة العالم 1: 240. 10. مشاهده العترة الطاهرة: 115، بدایع الأنساب: 57. 11. مراقد المعارف 2: 253 - 254. 12. مشاهده العلویین فى تتعة مقاتل الطالبین: 506 - 507، الدرة الذهبیه 2: 76 - 77.