مزارات ایران و جهان اسلام

این بنا در مرکز شهر تویسرکان و در نزدیکى بازار سرپوشیده این شهر قرار دارد که در حدود سال 1090 ه . ق احداث شده است. در محل، به مدرسه شاه عبّاسى نیز شهرت دارد، ولى تاریخ مذکور به شاه سلیمان صفوى مربوط مى‏گردد. بر اساس کتاب مرآت البلدان نوشته اعتماد السلطنه، این بنا را شیخ علیخان، به دستور شاه سلیمان احداث نموده که تا کنون نیز در نهایت استحکام باقى مانده است. این مدرسه داراى پلانى چهار ایوانى و یک طبقه مى ‏باشد که گرداگرد آن تعداد 35 باب حجره متّصل به هم قرار گرفته است.

در دوران شاه عبّاس صفوى، به منظور ایجاد امنیّت و ایجاد تسهیلات سفر و توسعه تجارت، در بیشتر نقاط کشور جاده‏هایى ساخته شد و در مسیر آنها، بناهایى به نام کاروان‏سرا احداث گردید که به فاصله یک منزلى از هم قرار گرفته بودند. این کاروان‏سراها به تعبیر امروزى، مهمانسرا و یا متل آن روزگار بودند، که با توجّه به گستردگى آنها در نقاط حسّاس کشور، گام مهمّى در توسعه آبادى، ایرانگردى و جهانگردى بوده‏اند. یکى از این جاده‏ها، راه تویسرکان به کرمانشاه بود که پایتخت صفویان را به سر حدّات غربى کشور متّصل مى‏کرد. یکى از این کاروان‏سراها، کاروان‏سراى شاه عبّاسى فرسفج بود که در 10 کیلومترى مسیر تویسرکان به کنگاور، در حاشیه این جاده و در مجاورت روستاى فرسفج تویسرکان احداث شده بود.

این اثر تاریخى، در مسیر جاده تاریخى همدان به تویسرکان، از طریق گنج‏نامه (موسوم به جاده شاهى) و بر فراز کوهى نزدیک روستاى شهرستانه، از توابع تویسرکان قرار دارد. این بنا با آنکه در اثر مرور زمان تخریب شده است، امّا پىِ بنا و دیوارهاى آن هنوز هم باقى مانده است. برخى از سردرها و پلّه‏هاى سنگى تراش خورده قلعه، بیانگر معمارى زیبا و رونق قلعه در دوره‏اى از تاریخ آن بوده است.

پل آجرى کرزان واقع در ده کیلومترى شمال غربى تویسرکان، در روستاى کرزان از توابع بخش مرکزى تویسرکان در مسیر جاده کوهستانى همدان ـ گنج نامه بر روى یکى از شعبات خرّم رود احداث شده است. این بنا در حدود سال‏هاى 1332 تا 1335 ش احداث شده و داراى چهار دهانه با قوس هلالى مى‏ باشد.

این پل که در مجاورت روستاى فرسفج، در نزدیکى کاروانسراى شاه عبّاسى و در کیلومتر 20 جاده تویسرکان به کنگاور، روى رودخانه قلقل رود بنا شده، در گذشته داراى اهمیّت زیادى بوده است؛ زیرا علاوه بر ایجاد ارتباط بین روستاهاى اطراف، قرن‏ها مسیر ارتباطى غرب کشور و محلّ تردّد کاروان‏هاى زیارتى به عتبات عالیات عراق بوده است. این پل در زمان شاه عبّاس صفوى ساخته شده و حدود 400 سال از تاریخ ساخت آن مى‏ گذرد.

پناهگاه شکار ممنوع خان گرمز، منطقه‏اى است با اکوسیستم کوهستانى که نام خود را از کوهى به همین نام گرفته است و محدوده‏اى به وسعت 5000 هکتار را در بر مى‏گیرد. قله مخروطى شکل خان گرمز، با چشم اندازى زیبا و ارتفاع 2853 متر از سطح دریا، در 34 کیلومترى غرب تویسرکان و جنوب غربى رشته کوه الوند و شرق دشت اسدآباد قرار گرفته است، که راه دسترسى آن از طریق جاده تویسرکان به کنگاور و جاده فرعى روستاهاى ولاشجرد و کنجوران علیا فراهم مى‏باشد. این منطقه از لحاظ پوشش گیاهى و تنوّع گونه‏هاى گیاهى و مرتعى و منابع تغذیه‏اى وحوش،  بسیار غنى است و عمدتا از نوع گوناگون و بله‏گوش هستند و سایر گیاهان عبارتند از: گندمیان، علف بادبزنى، کاکوتى، علف گوسفند، فرفیون و غیره است. شش رشته چشمه دایمى و یک سرآب در دل کوه، منابع آبِ خان گرمز و آب شرب وحوش را جهت احداث آبشخور فراهم نموده است. با توجّه به برخوردارى این منطقه از شرایط و عوامل زیستى مناسب حیات وحش، از جمله دور بودن از مسیر جاده اصلى، محصور بودن جبهه شمالى آن توسّط رشته کوه الوند و منابع آب کافى، جمعیّت جانورى قابل توجّهى را در خود جاى داده است و مهم‏ترین زیست‏گاه کل، بز وحشى، قوچ و میش استان به شمار مى‏رود

عمده‏ ترین کشورهاى تولید کننده گردو در جهان، عبارتند از: چین، ژاپن، ایران و فرانسه مى‏باشد. در ایران نیز، باغات گردو از خراسان تا کرانه‏هاى شمالى و غرب کشور گسترده شده است و هر چند که استان همدان از لحاظ سطح زیر کشت این نوع محصول رتبه دوّم را در کشور دارد، امّا رتبه اوّل در
تولید را از آن خود کرده است. به ویژه شهرستان تویسرکان که با 3680 هکتار سطح زیر کشت درختان مثمر و بارده و 710 هکتار نهال گردو، دارى بالاترین سطح زیر کشت در استان همدان و یکى از قطب‏هاى تولید گردو در کشور محسوب مى‏شود.

از جمله دیگر آثار به جاى مانده از دوران صفویّه در تویسرکان، بازار قدیمى است که در حاشیه میدان امام خمینى رحمه‏الله قرار گرفته و قدمت آن به بیش از 350 سال قبل برمى‏گردد. بر اساس کتاب مرآت البلدان، تألیف اعتماد السلطنه، این بازار را میرزا رضا قلى‏خان کلانتر و ابدال خان در زمان قاجاریّه مرمّت کرده‏اند، که حدود 140 سال از آن مى‏گذرد. از راستاى اصلى بازار چند راسته فرعى نیز منشعب مى‏شود، که هر کدام به بناهاى تاریخى دیگرى مانند مسجد جامع و مدرسه علمیّه شیخ علیخان زنگنه و حمّام خان (که فعلاً اثرى از آن نمى‏باشد) ختم مى‏شود. در گذشته، هر یک از این راسته‏ها به مشاغلى از قبیل: کفّاشى، حلاّجى، بزّازى، قنّادى، عطّارى و غیره اختصاص داشته‏اند، که اینک اندکى تغییر کرده است.

این نظر گاه بر بالاى تپّه‏اى در ابتداى روستاى میانده،[1] در 20 کیلومترى جنوب باخترى شهر تویسرکان قرار دارد و به «قدمگاه حضرت خضر نبىّ علیه‏السلام» نیز مشهور است.

نظرگاه شامل یک گنبد کلّه قندى روباز مى‏باشد که در سالیان اخیر ساخته شده و با رنگ سبز نقّاشى شده مى‏باشد. ارتفاع آن حدود 2 متر است و آثار دیگرى ندارد. متأسّفانه، از سازنده، انگیزه و تاریخ ساخت آن اطّلاعى حاصل نشد و هالى نیز خود درباره این مکان چیزى نمى‏دانند. امّا فلسفه وجودى نظرگاه‏هاى خضر در ایران بدان جهت است که، افراد متدیّن حضرت خضر علیه‏السلام را در آن مکان دیده‏اند و بعدها یک بناى یاد بود در مکان دیده شده ساخته‏اند. در ایران بیش از 98 نظر گاه و قدمگاه حضرت خضر علیه‏السلام به نامهاى گوناگون وجود دارد که همه آنها در کتاب دایرة المعارف بقاع متبرّکه جمع‏آورى شده است.

این نظرگاه در کنار جاده ورودى به روستاى باباکمال،[1] در 25 کیلومترى جنوب باختر تویسرکان واقع شده است.

در این مکان صورت قبرى است که به اندازه یک متر توسّط سنگ‏هاى خیابانى انباشته شده و در وسط آن بر چوب عمودى پارچه بسته‏اند. اهالى معتقدند که به محض پراکنده شدن سنگ‏ها دوباره جمع مى‏شود. هنگامى که از علّت نام‏گذارى محل به میر حمزه عرب پرس و جو شد، احدى اطّلاع نداشته و آن را تصادفى مى‏دانند.

این مقبره در 6 کیلومترى باختر تویسرکان و بالاى تپّه‏اى در روستاى قلعه شیخ[1]واقع شده است.

مقبره، بنایى قدیمى از آجر مى‏باشد که به صورت یک چهار طاقى با گنبد عرقچینى است و از چهار جهت درى به داخل آن باز مى‏شود. بخش‏هایى از آجر بقعه فرو ریخته و به نظر مى‏رسد متعلّق به بیش از 50 سال پیش باشد.

در این بقعه مرحوم شیخ محسن شیخ الاسلامى و فرزندش شیخ حسن که از بزرگان تویسرکان بودند، مدفون مى‏باشند. متأسّفانه از شرح حال ایشان اطّلاعى حاصل نشد!

این مقبره در میان گورستان عمومى روستاى قلقل،[1]در 25 کیلومترى خاور تویسرکان قرار دارد.

مقبره، بنایى مستطیل شکل است که ظاهرا در دو دهه قبل ساخته شده و ابعاد آن 5×10 متر مى‏باشد که درِ  آن از جانب مشرق باز مى‏شود و دو پنجره در طرفین آن دارد. بر بالاى بقعه، گنبدى کلّه قندى شکل به قطر 2 و ارتفاع حدود 3 متر تعبیه شده که با رنگ سبز نقّاشى شده است.

بقعه این امامزاده در انتهاى روستاى کرزان، میان باغات گردو، در یک صد مترى رودخانه کرزان رود و حدود 10 کیلومترى شمال باخترى تویسرکان قرار دارد.

شالوده بنا از خشت و گل ساخته شده و به نظر مى‏رسد متعلّق به اواخر دوره صفویّه باشد. بقعه زیر نظر میراث فرهنگى و گردشگرى و با سرمایه دکتر یحیى جلیلوند مرمّت گردیده است. نماى خارجى بقعه با آجر تزیین شده و از سه جهت، توسّط درى به داخل حرم راه مى‏یابد. بقعه از سوى غربى، همکف و تنها یک پلّکان با سطح صحن ارتفاع دارد. امّا از سمت شرق به جهت شیب تندى که به سوى رودخانه دارد، به اندازه چهار پلّکان و قریب به یک متر از سطح صحن مرتفع مى‏ باشد.

بقعه این امامزاده در میان روستاى شان آباد،[1]در 12 کیلومترى جنوب تویسرکان واقع شده است.

اصل بنا، قدیمى و در چند مرحله، قسمت‏هایى به آن افزوده‏اند. اتاق مرقد که قدیمى‏ترین مکان این بقعه است، بین دو فضاى شبستان و حسینیه واقع شده و به شکل مربّع و مستطیل و به ابعاد 6×4 متر مى‏باشد و به اندازه سه پلّکان از کف حسینیه پایین‏تر قرار دارد و داراى رسمى‏بندى‏هاى گچى است. در وسط اتاق، ضریح آهنى مشبّکى به ابعاد 10/2×50/1 و ارتفاع 2 متر قرار دارد. گنبد بنا عرقچینى و ارتفاع آن حدود دو متر مى‏باشد. بنا از خشت و گل ساخته شده و قطر دیوار آن بیش از یک متر مى‏باشد. پیرامون اتاقِ مرقد، یک حسینیه و شبستان به مساحت تقریبى 380 متر مربّع افزوده شده است. ایوان فعلى بقعه در شمال قرار دارد و درى نیز در جنوب بقعه واقع شده است. دور تا دور بقعه، صحن مشجّرى به مساحت سه هزار متر مربّع قرار دارد که درختان گردو، گیلاس و توت فضاى مناسبى را ایجاد کرده است. تعداد 6 زایرسرا در جنوب بقعه قرار دارد که در امتداد آن، کشتارگاهى وجود دارد. این بقعه به همّت ریاست محترم اوقاف تویسرکان، جناب آقاى مهدى روشنى و مسئول مالى آن، آقاى افشار در حال توسعه مى ‏باشد.

بقعه این امامزاده در خارج از روستاى حاجى آباد،[1] در 22 کیلومترى شمال باختر تویسرکان، بر روى تپّه‏اى پُر ارتفاع و مشرف بر روستاى حاجى آباد، قلقل و اشتران قرار دارد و چشم انداز آن فوق العاده زیبا و دیدنى است.

بقعه به صورت مربّع مستطیل و به ابعاد 7×10 متر مى‏باشد و درِ آن از جانب مشرق باز مى‏شود. دو پنجره جهت نورگیرى در شمال و جنوب تعبیه شده و همچنین دو ایوان کوچک با دو ستون در دو جهت شمال و جنوب قرار دارد که به صورت بهار خواب، جهت استراحت زوّار طراحى شده است. در دو طرف مدخل اصلى بقعه، دو گلدسته زیبا با مأذنه‏اى بزرگ به ارتفاع تقریبى شش متر احداث شده که با رنگ سبز نقّاشى شده است. در دو طرف این گلدسته، دو جاى خالى به عنوان شمع‏خانه تعبیه گردیده و جاى افروختن شمع جهت اداى نذر و حاجت خواهى است.

 بقعه این امامزاده در ابتداى آبادى ولاشجرد،[1]در حدود 28 کیلومترى شهر تویسرکان و 17 کیلومترى شمال خاور  کنگاور قرار دارد و مشهور به «امامزاده سلطان سفید» است که ظاهرا صحیح آن «سلطان صفى» مى‏باشد.[2]

بنایى مستطیل شکل به ابعاد 3×7 متر که ایوان کوچکى به ابعاد 3×3 متر در غرب دارد و مدخل اصلى بقعه نیز در جهتِ جنوب واقع شده است.
سقف ایوان چوبى و تمام بنا از سنگ لاشه و خشت و گل ساخته شده است.