مزارات ایران و جهان اسلام

وقتى قیام یحیى بن عمر بن یحیى به دست محمد بن عبدالله طاهرى به سال 249 هجرى در کوفه سرکوب شد. جمع کثیرى از سادات علوى، موسوى و حسنى به دیگر شهرهاى اسلامى روى آوردند. ابوالحسن عمرى نسابه مى نویسد: «فرزندان جعفر بن محمد ابلّه بن عمر بن امام على(علیه السلام) به خاطر ترس از عمال خلیفه عباسى، به دیگر شهرهاى اسلامى متفرق و مخفى شدند. از این رو اسحاق و یعقوب فرزندان جعفر به قم، و مظفر به فارس و محمد و هاشم به رى و سپس به کرمان منتقل گشتند.»^([1])

یحیى بن عبدالله محض^([1]) از نوادگان امام حسن(علیه السلام)، پس از آن که در سال 169 هجرى در قیام شهید فخ (حسین بن على) شرکت داشت. مجروح شد و مدّت ها مخفیانه زندگى مى کرد. وى، طبرستان را که محلّ امنى برایش بود، برگزید و در سال 175 هجرى در منطقه دیلم طبرستان بر ضدّ هارون الرشید قیام کرد و از این رو، تحت تعقیب خلیفه عباسى قرار گرفت.

در آغاز دوره خلفاى اسلامى، طبرستان از لحاظ سیاسى اهمیّت چندانى نداشت; زیرا آخرین منطقه ایران بود که به تصرف اعراب درآمد و فرمانروایان محلى آن جا، حتى پس از فتوحات، مستقل بودند و سالیانه به خلفا خراج پرداخت مى کردند، یا این که از طرف خلفا، همان مناطق تحت تصرف، در اختیار آنان قرار مى گرفت.

یحیى بن عبدالله، با همکارى خاندان هاى محلى این منطقه توانست نیروى قابل ملاحظه اى جمع آورى کند; ولى به دلایلى از نبرد، خوددارى کرد. حسن بن زید، ملقب به «داعى کبیر»، با دعوت آنان توانست در سال 250 هجرى، بسیارى از مناطق را از دست کارگزاران خلفا خارج نماید. براى مثال، محمد بن رستم از ملوک کلار و چالوس، پس از بیعت با داعى، بر مقدمه لشکر محمد بن اوس حمله برد و او را شکست داد. بعد از چند روز که داعى در «پاى دشت» بود ملوک و سران محلى (مانند: امیدوار بن لشکرستان، و یهان بن سهل، فالیزبان و فضل رفیقى) با ششصد نفر نزد او رسیدند و در همان روز، اسپهبدان طبرستان (مانند: پادوسپان، مَصمَغان، خورشید بن وَنْدَرَند و خیار بن رستم) به داعى نامه نوشتند و حمایت خود را از او اعلام کردند.^([1])

درباره مذهب مردم طبرستان تا پیش از دوره ساسانیان، اطلاع دقیقى در دست نیست. به نظر مى رسد که از اواخر دوره اشکانیان آئین زردشتى در تمامى نواحى طبرستان رواج داشته است. قدیمى ترین سند مکتوبى که مى توان گرایش هاى دینى مردم طبرستان را از آن دریافت، نامه تنسر است. بنا بر مضمون این نامه میان پدر گشنسب، شاه طبرستان و تنسر هیربد هیربدان اردشیر بابکان، روابطى بر پایه دوستى و مودت برقرار بوده است. تنسر نزد او منزلت و قدرى بزرگ داشته و گشنسب نیز به نوبه خود، تنسر را تعظیم و تکریم بسیارى مى نموده، نظر وى را ارج مى گذاشت.^([1])

اوّلین لشکرکشى اعراب به طبرستان، در زمان خلیفه دوم به وسیله نعمان بن مقرّن که فرماندهى نیروهاى مهاجم را بر عهده داشت، آغاز شد. وى برادرش سوید را براى فتح قومس فرستاد و پس از فتح آن جا، گرگان و سپس طبرستان را به صلح، تصرّف کرد;^([1]) وجود موانع طبیعى، ورود سپاه اسلام را با مشکل مواجه مى ساخت. بنا به گزارش دیگر، سعید بن عاص، در زمان خلیفه سوم، دشت طبرستان را فتح و با پادشاه گرگان، بر دویست هزار درهم مصالحه نمود. سپس رویان و دماوند را فتح کرد.^([2]) اهالى جبال و رى، اموال بسیارى به او اعطا کردند.

در بیست کیلومترى شمال خاورى شهر سارى، در انتهاى روستا و میان قبرستان عمومى، دور درختى را پارچه سبز زده اند و مدّعى اند در گذشته این محل امامزاده اى مدفون بوده است. اما این ادّعا تاکنون ثابت نشده و در هیچ یک از منابع و حتّى در کتاب فرهنگ جغرافیایى آبادیهاى کشور به ثبت نرسیده است.

محمد بن زید، برادر حسن بن زید (داعى کبیر)، دانشمندى فقیه، ادیب، عارف و شاعر بود.^([1]) وى به سال 270 هجرى جانشین حسن شد. او پیش از آن، برادر را در استمرار نهضتش یارى داده بود و مقام علمى و معنوى و سابقه او در نهضت، سبب شد که داعى کبیر، در اواخر عمرش از مردم و خواص براى او بیعت بگیرد. محمد بن زید، به هنگام مرگ برادر در گرگان بود. چون خبر درگذشت حسن را شنید، به سوى سارى حرکت کرد; اما سید ابوالحسین احمد بن محمد بن ابراهیم، داماد داعى کبیر، از فرصت استفاده کرد و از مردم آمل براى خود بیعت گرفت و جمعى از بزرگان دیلم را با بذل و بخشش، با خود همراه کرد و اموال و خزائن داعى را تصرف کرد و به چالوس رفت و مدت ده ماه حکومت نمود.

در چهار کیلومترى شمال شهر سارى، روستاى اوجا محله واقع است. در بین کوچه هاى روستا، بقعه ى هشت ضلعى امامزاده یوسف با گنبد هرمى شکل به ارتفاع تقریبى پنج متر واقع است که نماى خارجى گنبد قیراندود (ایزوگام) است.

در وسط بقعه صندوق چوبى نه چندان قدیمى به طول 10/2 و عرض 10/1 و ارتفاع یک متر قرار گرفته و کف بقعه با سنگ مرمر پوشانیده شده است. اتاقى در شرق بقعه جهت استراحت زوّار ساخته شده که در مقابل آن نیز مسجد بزرگ محل قرار دارد. پشت بقعه که گورستان عمومى محل است، غسالخانه اى توسّط آقاى احمد مشهدى خلردى در سال 1374 هـ . ش ساخته و وقف حرم شده است. سرویسهاى بهداشتى مرتب و صحن مشجّر از ویژگیهاى این بقعه است.

متأسّفانه از هویّت شخصیّت مدفون در بقعه اطّلاعى حاصل نشد.

حسن بن زید داعى، از سادات حسنی به سبب ظلمى که در اواخر ایام متوکل نسبت به علویان اعمال مى شد، به سوى عراق رفت و در راستاى نهضت علویانى که به رى، قزوین، قم و طبرستان مهاجرت مى کردند، به رى شتافت و در آن جا اقامت گزید.^([1])

مستعین، خلیفه عباسى، براى قدردانى از محمد بن عبدالله طاهرى به خاطر کشتن یحیى بن عمر بن یحیى و متفرق نمودن سادات، اقطاعاتى که در طبرستان میان کلار و چالوس قرار داشت، به او بخشید. محمد بن عبدالله، جابر بن هارون نصرانى را فرستاد تا آن اقطاعات را تصرف نماید. وى بعد از تصرف اقطاعات یاد شده، زمین هاى مواتى را که در اختیار مردم آن منطقه بود، به زور تصرّف کرد. افزون بر آن، محمد بن اوس، از طرف سلیمان بن عبدالله، کارگزار طاهریان در طبرستان، قسمتهایى از طبرستان را بین فرزندان خود تقسیم کرد و در حق مردم، ستم فراوانى روا مى داشت.

این تکیه در نه کیلومترى شمال خاورى شهر جویبار، در میان روستاى لاریم واقع است. ایوانى بسیار باشکوه تکیه از دور حکایت از یک مکان مورد اعتقاد اهالى دارد.

مدخل اصلى تکیه که شامل ایوان به ارتفاع پانزده و مناره اى به ارتفاع ده متر با مأذنه اى از جنس ورق آلومینومى طلایى رنگ است که بسیار زیبا و با شکوه ساخته شده است.

این بقعه در چهار کیلومترى جنوب شهر سارى، در کنار جاده بلوار کشاورز و در میان باغات مرکّبات واقع شده است.

بنایى چهارضلعى به ابعاد 6 × 6 متر از آجر و گچ است که در بالا، در زیر پایه ى گنبد، در هر ضلع، دوازده قرنیس گچکارى و بالاى هر قرنیس، یک قرنیس نیمه بیضى به کار رفته است. چهار گوشه ى بنا را از بیرون پر کرده و پایه اى هشت ضلعى براى گنبد رک آن به وجود آورده اند. بلندى پایه گنبد در حدود یک مترو نیم است. گنبد هر سى هشت ضلعى آن رو به خرابى است. براى بر پا کردن گنبد نیم دایره داخلى، با چهار گوشوار، چهار کنج بنا را جمع کرده و دایره اى به وجود آورده و گنبد را بر این دایره استوار کرده اند. در ورودى، شرقى است و دو طاقچه از داخل، در دو طرف در است. در ضلع جنوبى، دو پنجره ى نورگیر کوچک با طاق جناغى قرار دارد که کف آن بر تخته هاى قطور بسیار محکم استوار است و ظاهراً زیر این تخته ها از داخل نیز طاقچه بوده است. به نظر مى رسد بنا از آثار دوره ى صفویّه باشد که اخیراً به جاى بند کشى دیورا به طرز بدى که همان کار آسان یعنى سیمان کشى است اندود شده که هویّت خود را از دست داده است.

این تکیه در چهل و هشت کیلومترى جنوب خاورى شهر سارى، در روستاى خارخیل شویلاشت قرار دارد.

بناى قبلى که از خشت و گل بوده را در سال 1380 هـ . ش تخریب و به جاى آن بنایى بزرگ به ابعاد 30 × 10 متر بر روى کرسى اى به حدود دو متر ساخته اند که شش ستون در وسط و یک نیم طبقه اى به ابعاد تقریبى 10 × 10 و 3 طاقچه با پنج پنجره آلومینیوم و سه درب ورودى دارد. از دیگر امکانات تکیه، آشپزخانه و آبدارخانه و سرویسهاى بهداشتى مرتب است.