مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه باشکوه که به «زیارت خجّه خاتون» نیز مشهور است، در قلب شهر میبد و در خیابان طالقانى این شهر واقع شده است. در گذشته، این بقعه در دهکده مهرجرد شهر میبد قرار داشت که امروزه به جهت گسترش شهر، این زیارتگاه در یکى از خیابان‏هاى اصلى شهر میبد قرار گرفته است. ساختمان بقعه، بنایى باستانى و بسیار باشکوه است که شامل ایوان بلند، گنبد رفیع، صحن وسیع، رواق‏هاى متعدّد و شبستان‏هاى عالى مى‏باشد.

سر در ورودى آن تجدیدبنا شده و دو گلدسته نیز بر آن الحاق شده است. ارتفاع ایوان بقعه که حدود 10 متر مى‏باشد، سراسر با کاشى‏هاى معرّق فیروزه‏اى در زمینه گل و بوته تزیین شده و در بالاى آن با خطّ درشت در زمینه آبى کتیبه‏اى به این مضمون نصب شده است: «السّلام علیک أیتّها السیّدة الکریمة بى‏بى خدیجه خاتون رحمةاللَّه و برکاته» زیارت امام زمان و زیارت وارث در طرفین در ورودى حرم مطهّر مشاهده مى‏شود که چهار سوره قل نیز در دو طرف آن به زیبایى هر چه تمام‏تر نمایان و بر شکوه و ابّهت بنا افزوده است و این اشعار که در مدح و توصیف آرامگاه خدیجه خاتون سروده شده، به چشم مى‏خورد:

این بارگاه کیست که هر دم منوّر است‏

نامش خدیجه دختر موسى بن جعفر است‏

انس زقــدر و مقـام تـو مى‏شـود آگـاه‏

همه چـو ماه بِرَهت جان و سر کند تقدیم‏

زفیـض تربت تو مهرجرد مفتخـر بـود

پنـاه و ملــجا خـلـقى زهــر رب قــدیـم‏

به مهرجود و به نهمین نام مشتهر بود

به حــق کـه نام تـو باشد ثمر هفت اقلیم‏

پس از عبور از مدخل اصلی بقعه، به رواق متّصل به مرقد مى‏رسیم که به صورت مربّع و به مساحت تقریبى 80 متر است که به فاصله دو مترى ارتفاع آن با ایجاد چندین گوشواره به هشت ضلعى و سپس با هلال‏بندى و رسمى‏سازى به دایره تبدیل نموده‏اند. دو طرف این رواق، دو اتاق کوچک تعبیه شده و قبور شهداى جنگ تحمیلى در امتداد آن واقع است.

مرقد امامزاده در اتاقى به ابعاد 9×9 متر قرار دارد که چهار صفّه زیبا آن را احاطه نموده است. در انتهاى صفّه‏ها، چهار گوشواره مقرنس‏کارى شده محراب شکل تعبیه نموده‏اند که دیوار و صفّه‏ها، آیینه‏کارى شده و بر سطح درونى سقفِ گنبد در دوره قاجاریّه نقّاشى‏هاى زیبایى با آب رنگ انجام گشته که بر شکوه آرامگاه افزوده است. دیوار و کف حرم به اندازه 75/1 سانتى‏متر با سنگ مرمر سبز مزیّن شده و بالاى آن بر روى کاشى آبى با خطّ خوش نستعلیق سوره هل‏أتى نقش بسته است.

در چهار طرف اتاقِ مرقد، چهار در وجود دارد که دو لنگه آن قدیمى به نظر مى‏رسد و به رواق‏هاى پیرامون مرقد ارتباط مى‏یابد.

بر فراز بقعه، گنبدى عرقچینى به قطر 8 و ارتفاع حدود 8 متر
قرار دارد که نماى خارجى آن کاشى‏کارى است. صحن
امامزاده بیش از هفت هزار مترمربّع مى‏باشد و غلام گردشى در
سه طرف بقعه تعبیه شده که جمعاً داراى دو اتاق، یک مسجد بزرگ و انبار و شبستان‏هاى شرقى است. تمام صحن مطهّر و
مقابل ایوان بارگاه، درختان سرو و کاج کاشته‏اند که بر طراوت صحن افزوده است.

در این بقعه، دو تخته سنگ قبر قدیمى دیده مى‏شود که داراى اهمیّت تاریخى است. یکى در پیش اتاق زیارتگاه قرار داشت که ابعاد آن 32×46 سانتى‏متر و به خطّ نسخ بر آن عبارت زیر نوشته شده بود: «اللَّه‏اکبر وفات خاتون مرحومه سعیده ستیره صالحه، بى‏بى یادگار خاتون بنت صاحب اعظم خواجه نصیرالدّین على فى رمضان سنه احدى و ثلثین و ثمانمائه (831).» سنگ دیگر بر دیوار طرف دست چپ همین اتاق، به رنگ نخودى و به اندازه 33×33 سانتى‏متر از نوع سنگ‏هاى قرن ششم این منطقه است که خواندن آن به علّت تراش بد و ساییدگى زیاد میسّر نیست.

بدون شک، این دو سنگ قبر هیچ ارتباطى با شخصیّت مدفون در بقعه نداشته، بلکه نشان مى‏دهد که در قرن ششم و هشتم هجرى این آرامگاه وجود داشته و از رونق خاصّى برخوردار بوده است و افراد ذى‏نفوذ، مردگانِ خود را داخل حرم دفن مى‏نمودند. ظاهراً این روند تا قرن نهم هجرى نیز ادامه داشت که سنگ قبر صالحه بى‏بى یادگار دختر نصیرالدّین على، متوفّاى 831 ﻫ . ق، گویاى این مدّعا مى‏باشد. برخى تصوّر نموده‏اند که سنگ قبر مزبور متعلّق به بى‏بى خدیجه خاتون است، که این ادّعا مورد قبول نیست؛ زیرا نام متوفّى را صالحه بى‏بى یادگار معرفی می‌کند و از طرفى هیچ اشاره‏اى به سیادت او نمى‏یاید.

این بنا به شماره 2529 و در تاریخ 15/9/1378 به ثبت آثار تاریخی و ملّی رسیده است.

بر روى ضریح مطهّر، نام و نسب خفته در مزار، به فرزندِ امام هفتم‰ و خواهر امام رضا ‰ نسبت داده شده است که درباره صحّت این انتساب تردید است. با وجود اینکه خدیجه یکى از ده دخترانِ امام موسى ‏کاظم ‰ است و اکثر مورّخان و علماى انساب بدان اشاره دارند. امّا تاکنون گزارشى از مهاجرت وى به ایران ثبت نشده است. مضافاً بر اینکه ابن‏عنبه از دو فرزندِ امام هفتم ‰
به نام خدیجه نام مى‏برد و یکى از آنان را با پسوند کبرى
معرّفى مى‏نماید.

على بن عبیداللَّه بن احمد الشعرانى بن على العریضى بن امام جعفرصادق ‰ از جمله نخستین سادات عریضى ساکن یزد بود که مادرش اُمّ‏حسین دختر محمّد بن حمزة بن قاسم بن حسن الامیر بن زید بن امام حسن ‰ نام داشت. او مکّنى به ابوالحسن و سیّدى بسیار جلیل‏القدر و عظیم الشأن و داراى 10 فرزند بوده که یکى از ایشان سیّدمحمّد ابوجعفر است که در شهر یزد مدفون و به امامزاده جعفر Œ مشهور مى‏باشد. فرزند دیگر او خدیجه نام داشت که اعتقاد ما بر این است، آن بانو در این آرامگاه مدفون مى‏باشد.

در کتاب نزهة العیون و نهایة الفنون هنگام معرّفى سادات عریضى، از سکونت نوادگان حسین بن محمّد بن على بن عبیداللَّه، برادرزادگانِ خدیجه خاتون، در میبد خبر مى‏دهد که این مطلب حکایت از مهاجرت این خاندان به میبد دارد. به عبارت دیگر، ثابت مى‏شود که در گذشته شخصیّتى از این خاندان در میبد و حومه سکونت داشته که بعداً افراد دیگرى به آن جا مهاجرت نموده‏اند. متأسّفانه در منابع موجود، از همسر و تاریخ وفات و نحوه زندگانى خدیجه خاتون، خواهر مکرّمه امامزاده جعفر و نواده بزرگوار امام جعفرصادق ‰ به ثبت نرسیده و فقر منابع ما را از به رسیدن حقیقت محروم ساخته است! با وجود آنکه
امامزاده محمّد ابوجعفر در سال 424 ﻫ . ق وفات یافته، بعید
نیست که خواهر او خدیجه خاتون نیز در دهه سوّم قرن پنجم
وفات کرده باشد.