مزارات ایران و جهان اسلام

وى مُکَنّى به ابوالقاسم[1] و سیّدى جلیل القدر، شریف و عالمى فاضل و متقّى بود. به قول شیخ مفید  رحمه‏الله: «و لکلّ واحد من ولد أبى الحسن موسى بن جعفر فضل و منقبة مشهورة»[2]

براى هر یک از فرزندان حضرت امام موسى کاظم  علیه‏السلام فضیلت خاصّ و مَنقَبت مشهورى است. مادرش اُمّ ولد «کنیز» بود.[3]

برخى نیز مادر وى را اُمّ احمد نوشته‏اند.[4] بنابر این او برادر اعیانى = پدرى حضرت احمد بن موسى  علیه‏السلامملقّب به شاه چراغ و محمّد عابد مى‏باشد. درباره اُمّ احمد نوشته‏اند که وى از زنان محترمه و صالحه زمان خود بود. امام موسى کاظم  علیه‏السلام عنایتى اص به او داشت و مورد اعتماد و اطمینان آن حضرت بود، تا جاییکه او رایکى از اوصیاى خود به حساب آورده است.

این مسجد، در ضلع غربى بازار سرپوشیده و در حاشیه خیابان شهید باهنر واقع شده است و بیش از 1000 متر مربّع وسعت دارد. بناى اصلى آن هم‏زمان با مدرسه شیخ على خان زنگنه، در عصر صفویّه ساخته شده است.
در سال 1271 هجرى توسّط مرحوم میرزا همایون امامى ـ امام جمعه وقت تویسرکان ـ تجدید بنا شده است. آرامگاه وى نیز مقابل درِ غربى مسجد قرار دارد.

این بنا در مرکز شهر تویسرکان و در نزدیکى بازار سرپوشیده این شهر قرار دارد که در حدود سال 1090 ه . ق احداث شده است. در محل، به مدرسه شاه عبّاسى نیز شهرت دارد، ولى تاریخ مذکور به شاه سلیمان صفوى مربوط مى‏گردد. بر اساس کتاب مرآت البلدان نوشته اعتماد السلطنه، این بنا را شیخ علیخان، به دستور شاه سلیمان احداث نموده که تا کنون نیز در نهایت استحکام باقى مانده است. این مدرسه داراى پلانى چهار ایوانى و یک طبقه مى ‏باشد که گرداگرد آن تعداد 35 باب حجره متّصل به هم قرار گرفته است.

در دوران شاه عبّاس صفوى، به منظور ایجاد امنیّت و ایجاد تسهیلات سفر و توسعه تجارت، در بیشتر نقاط کشور جاده‏هایى ساخته شد و در مسیر آنها، بناهایى به نام کاروان‏سرا احداث گردید که به فاصله یک منزلى از هم قرار گرفته بودند. این کاروان‏سراها به تعبیر امروزى، مهمانسرا و یا متل آن روزگار بودند، که با توجّه به گستردگى آنها در نقاط حسّاس کشور، گام مهمّى در توسعه آبادى، ایرانگردى و جهانگردى بوده‏اند. یکى از این جاده‏ها، راه تویسرکان به کرمانشاه بود که پایتخت صفویان را به سر حدّات غربى کشور متّصل مى‏کرد. یکى از این کاروان‏سراها، کاروان‏سراى شاه عبّاسى فرسفج بود که در 10 کیلومترى مسیر تویسرکان به کنگاور، در حاشیه این جاده و در مجاورت روستاى فرسفج تویسرکان احداث شده بود.

این اثر تاریخى، در مسیر جاده تاریخى همدان به تویسرکان، از طریق گنج‏نامه (موسوم به جاده شاهى) و بر فراز کوهى نزدیک روستاى شهرستانه، از توابع تویسرکان قرار دارد. این بنا با آنکه در اثر مرور زمان تخریب شده است، امّا پىِ بنا و دیوارهاى آن هنوز هم باقى مانده است. برخى از سردرها و پلّه‏هاى سنگى تراش خورده قلعه، بیانگر معمارى زیبا و رونق قلعه در دوره‏اى از تاریخ آن بوده است.

قلعه اشتران، قلعه‏اى نظامى بود که در مجاورت روستاى اشتران و 18 کیلومترى شهر تویسرکان قرار گرفته است. این قلعه مشرف به قلّه خان گرمز و در مسیر جاده قدیمى همدان - تویسرکان (از طریق گنجنامه) بنا شده است که با وجود گذشت زمان، هنوز هم تا حدودى پابرجاست. وجود قلعه اشتران و قلعه دختر شهرستانه در مسیر جاده شاهى، نظامى بودن جاده و اهمیّت آن را در گذشته بیان مى‏کند. سنگ نوشته‏اى نیز به خطّ کوفى، به ابعاد 1×5/0 متر داخل مسجد روستاى اشتران نگهدارى مى‏شود، که قدمت آن به سال سوّم هجرى مى ‏رسد.

این درّه با صفا در شرق شهر تویسرکان و در ابتداى ورودى این شهر ازسمت جوکار قرار گرفته است و در ادامه شیب‏هاى تند قلل کلاه‏قاضى وشاه‏نشین بزرگ به سمت جنوب مى‏باشد. این درّه با حدود 500 هکتار مساحت، به دلیل فراوانى آب و وجود خاک مناسب و نسبتا عمیق در دو دامنه خود، استعداد بالایى در زراعت و باغدارى دارد و به همین جهت، تراس‏هاى دو سوى رودخانه عمدتا به باغات گردو اختصاص دارد و درختان دیگرى مانند سیب، زرد آلو، گیلاس و آلبالو نیز در آن وجود دارد.

این درّه از زمینهاى آبرفتى حوالى روستاى اشتران، آغاز و در امتداد جاده قدیمى همدان به تویسرکان (از طریق گنج‏نامه)، به روستاهاى سى سانه، قلعه آستیجان و قلعه تیمیجان و در انتها در بلندترین قسمت به روستاى شهرستانه ختم مى‏شود. امتداد این درّه در جهت شمال شرقى به جنوب غربى است. بر فراز درّه شهرستانه، دو قلّه معروف کوهستان الوند، یعنى کلاغ لان و دایم برف قرار گرفته و شیارهاى متعدّدى از دامنه‏هاى درّه به عمق آن کشیده شده است، که هر یک درّه‏اى با صفا و پرآب و علف مى‏باشد و درّه‏هاى فرعى پشت تخت، سلطانیه و موسى، از جمله آن است و درجبهه غربى درّه شهرستانه نیز شیارها و چشمه‏هاى دره طالب و سرآب، درّه کم آزار، درّه مدى، درّه على و درّه الف آبى را مى‏توان نام برد. رودخانه خرّم‏رود نیز در این درّه باصفا جریان دارد. ارتفاعات بالا دست مشرف به انتهاى درّه، از زیستگاه‏هاى عمده کبک محسوب مى‏گردد.

در دامنه جنوبى کوهستان الوند و شیب‏هاى تندى که در انتها به قلّه یخچال «گاو بره» ختم مى‏شود، درّه سرکان قرار گرفته است. امتداد این درّه شمال ـ جنوبى مى‏باشد و به علّت این موقعیّت در تمام طول روز از تابش نور خورشید برخوردار است. در گستره درّه، ابتدا روستاى آرتیمان و بعد از آن شهر سرکان واقع شده است.

دارستان نام درّه‏اى است در شمال تویسرکان، به فاصله 4 کیلومترى که در انتهاى خیابان شهداى تویسرکان واقع شده است. نام این درّه احتمالاً ممکن است به علّت رویش درختانى موسوم به «دار» بوده باشد؛ گرچه دارستان محلّ رویش درختچه خودرو و دیمى سماق مى‏باشد و از گذشته نیز به دارا بودن آن شهرت داشته است.

 این درّه با وسعتى حدود 400 هکتار، در شمال شرقى تویسرکان واقع شده و از درختان انگور، گردو، بادام، سیب پوشیده شده است. رود فاران که از ذوب برف‏ها به وجود مى‏آید، در این درّه جارى مى‏ شود.

این درّه با وسعتى حدود 600 هکتار در حومه تویسرکان و نزدیک روستاى آرتیمان قرار دارد و پوشیده از درختان سیب، گردو و بادام است.
مقبره میر رضى‏الدّین آرتیمانى در ابتداى این درّه واقع شده است.

خانه مسعودى در شمال شهرستان تویسرکان، در خیابان انقلاب قرار دارد. بر کتیبه‏اى کنار در ورودى شاه‏نشین طبقه اوّل، تاریخ ساخت خانه سال 1290 ه . ق ذکر شده است. این خانه با مساحت 1270 متر مربّع در دو طبقه بنا شده و در هر طبقه، یک اتاق اصلى وجود دارد که در طرفین آن چند اتاق فرعى قرار گرفته است. در انتهاى هر یک از اتاق‏ها یک اتاقک (انبار ـ پستو) دیده مى‏ شود.

یکى از آثار باستانى شهرستان تویسرکان، درخت چنار باغوار است، که در حیاط مسجد و محلّه‏اى به همین نام قرار دارد. وجه تسمیه نام باغوار این است که، در گذشته‏هاى دور، این مکان باغ بوده و این درخت، از آن باغ به یادگار مانده است.

این درخت، با بیش از دو هزار سال قدمت، یکى از کهن‏سال‏ترین درختان موجود در ایران است. اندازه محیط تنه آن در سطح زمین بیش از 20 متر مى‏باشد و در ارتفاع 5 مترى، به دو شاخه تقسیم شده است که محیط هر یک از آنها بیش از 4 متر مى‏باشد. این درخت تناور و کهن‏سال که تا سال‏هاى گذشته با ارتفاع بیش از 20 متر در کمال خرّمى و شادابى، شاخه‏هاى متعدّد و طویل خود را در اطراف گسترده بود و شاهد زندگى ده‏ها نسل از مردم این دیار بوده است. چند سالى مى‏باشد که در حال پژمردگى است و یکى از دو شاخه اصلى آن خشک شده و چنانچه در مورد علّت خشکیده شدن آن اقدام لازم به عمل نیاید، بیم آن مى‏رود در آینده‏اى نزدیک به کلّى خشک شود.

پل آجرى کرزان واقع در ده کیلومترى شمال غربى تویسرکان، در روستاى کرزان از توابع بخش مرکزى تویسرکان در مسیر جاده کوهستانى همدان ـ گنج نامه بر روى یکى از شعبات خرّم رود احداث شده است. این بنا در حدود سال‏هاى 1332 تا 1335 ش احداث شده و داراى چهار دهانه با قوس هلالى مى‏ باشد.

این پل که در مجاورت روستاى فرسفج، در نزدیکى کاروانسراى شاه عبّاسى و در کیلومتر 20 جاده تویسرکان به کنگاور، روى رودخانه قلقل رود بنا شده، در گذشته داراى اهمیّت زیادى بوده است؛ زیرا علاوه بر ایجاد ارتباط بین روستاهاى اطراف، قرن‏ها مسیر ارتباطى غرب کشور و محلّ تردّد کاروان‏هاى زیارتى به عتبات عالیات عراق بوده است. این پل در زمان شاه عبّاس صفوى ساخته شده و حدود 400 سال از تاریخ ساخت آن مى‏ گذرد.

پناهگاه شکار ممنوع خان گرمز، منطقه‏اى است با اکوسیستم کوهستانى که نام خود را از کوهى به همین نام گرفته است و محدوده‏اى به وسعت 5000 هکتار را در بر مى‏گیرد. قله مخروطى شکل خان گرمز، با چشم اندازى زیبا و ارتفاع 2853 متر از سطح دریا، در 34 کیلومترى غرب تویسرکان و جنوب غربى رشته کوه الوند و شرق دشت اسدآباد قرار گرفته است، که راه دسترسى آن از طریق جاده تویسرکان به کنگاور و جاده فرعى روستاهاى ولاشجرد و کنجوران علیا فراهم مى‏باشد. این منطقه از لحاظ پوشش گیاهى و تنوّع گونه‏هاى گیاهى و مرتعى و منابع تغذیه‏اى وحوش،  بسیار غنى است و عمدتا از نوع گوناگون و بله‏گوش هستند و سایر گیاهان عبارتند از: گندمیان، علف بادبزنى، کاکوتى، علف گوسفند، فرفیون و غیره است. شش رشته چشمه دایمى و یک سرآب در دل کوه، منابع آبِ خان گرمز و آب شرب وحوش را جهت احداث آبشخور فراهم نموده است. با توجّه به برخوردارى این منطقه از شرایط و عوامل زیستى مناسب حیات وحش، از جمله دور بودن از مسیر جاده اصلى، محصور بودن جبهه شمالى آن توسّط رشته کوه الوند و منابع آب کافى، جمعیّت جانورى قابل توجّهى را در خود جاى داده است و مهم‏ترین زیست‏گاه کل، بز وحشى، قوچ و میش استان به شمار مى‏رود

عمده‏ ترین کشورهاى تولید کننده گردو در جهان، عبارتند از: چین، ژاپن، ایران و فرانسه مى‏باشد. در ایران نیز، باغات گردو از خراسان تا کرانه‏هاى شمالى و غرب کشور گسترده شده است و هر چند که استان همدان از لحاظ سطح زیر کشت این نوع محصول رتبه دوّم را در کشور دارد، امّا رتبه اوّل در
تولید را از آن خود کرده است. به ویژه شهرستان تویسرکان که با 3680 هکتار سطح زیر کشت درختان مثمر و بارده و 710 هکتار نهال گردو، دارى بالاترین سطح زیر کشت در استان همدان و یکى از قطب‏هاى تولید گردو در کشور محسوب مى‏شود.

از جمله دیگر آثار به جاى مانده از دوران صفویّه در تویسرکان، بازار قدیمى است که در حاشیه میدان امام خمینى رحمه‏الله قرار گرفته و قدمت آن به بیش از 350 سال قبل برمى‏گردد. بر اساس کتاب مرآت البلدان، تألیف اعتماد السلطنه، این بازار را میرزا رضا قلى‏خان کلانتر و ابدال خان در زمان قاجاریّه مرمّت کرده‏اند، که حدود 140 سال از آن مى‏گذرد. از راستاى اصلى بازار چند راسته فرعى نیز منشعب مى‏شود، که هر کدام به بناهاى تاریخى دیگرى مانند مسجد جامع و مدرسه علمیّه شیخ علیخان زنگنه و حمّام خان (که فعلاً اثرى از آن نمى‏باشد) ختم مى‏شود. در گذشته، هر یک از این راسته‏ها به مشاغلى از قبیل: کفّاشى، حلاّجى، بزّازى، قنّادى، عطّارى و غیره اختصاص داشته‏اند، که اینک اندکى تغییر کرده است.