مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه این امامزاده در 15 کیلومترى شمال باخترى شهر تویسرکان بر روى تپّه‏اى درروستاى بوجان واقع شده که چشم انداز آن فوق‏العاده زیبا و دیدنى است.

بقعه به صورت مربّع و به ابعاد 10×20 متر مى‏باشد که چندین پنجره درجهات مختلف جهت نورگیرى تعبیه شده و در جنوب آن نیز دو اتاق رو باز احداث شده است. درِ بقعه از جانب شمال باز مى‏شود و دو در دیگر در مغرب و مشرق دارد که فعلاً مسدود است. در وسط بقعه چهار ستون بزرگ به فاصله سه متر از همدیگر قرار دارد که جهت استوار سازى گنبد بنا در نظر گرفته شده است.

بقعه این امامزاده در 20 کیلومترى شمال باخترى شهر تویسرکان و در ابتداى روستاى اشتران، مقابل مدرسه راهنمایى شهید مصطفى چمران رحمه‏ الله قرار دارد.

بقعه از خارج به صورت مربّع و به ابعاد 10×7 متر است که در و ایوان کوچک آن از جانب مغرب و رو به مدرسه باز مى‏شود. ایوان بقعه به ابعاد 3×7 و ارتفاع آن حدود 5/2 متر مى‏باشد که اخیرا با همّت اهالى بازسازى شده است. بقعه از داخل به صورت هشت ضلعى مى‏باشد که با ایجاد چند طاق نما در زاویه‏ها به دایره تبدیل شده و در نتیجه، گنبد عرقچینى بنابر آن استوار مانده است.

این آرامگاه در حدود سه کیلومترى شمال شهر تویسرکان، در مجاورت امامزاده عبداللّه‏، بین سرکان و آرتیمان واقع شده است.

بنایى ساده، نسبتا قدیمى و به شکل مربّع مستطیل به ابعاد تقریبى 5×7 متر است که درِ آن از جانب شمال باز مى‏شود و پنج پنجره کوچک در جهات دیگر دارد. بر فراز بقعه، گنبدى غنچه‏اى به ارتفاع بیش از 3 متر تعبیه شده است.

 
ضبط کلمه
در احادیث و کتاب‏هاى اسلامى «حَیَقُوق» به فتح حاى مهمله و یاى معجمه (دو نقطه) و ضمّ قاف اوّل و سکون قاف دوّم ضبط شده است.[2]
امّا در کتاب‏هاى یهود و کتاب المقدّس، «حَبَقُوقْ» با باى معجمه (یک نقطه) بر وزن و اعراب فوق مسطور و مضبوط است.
 
علّت نامگذارى
«حیقوق» در لغت به معناى «در بغل کشیده شده» مى‏باشد.[3]در کتاب «قاموس المقدّس» آمده است: «حَیَقوق» به معناى «کسى که در بغل کشیده شده» مى‏باشد و او یکى از دوازده پیغمبر غیر اولوالعزم است.[4]
حبقوق، این نام را بدان جهت یافت که در طفولیّت به علّت مریضى از دنیا رفت و حضرت الیاس علیه‏السلام او را بغل گرفت و دعا کرد و از خداوند حیات و زندگى وى را طلب نمود و او زنده شد که داستانش به شرح زیر است:
یکى از پادشاهان بنى اسرائیل به نام «اَحاب» فرزند «عَمرى» بود که پس از پدر، بر اسباط عشره[5]حکومت مى‏کرد.
وى، «ایزابل» ـ دختر فرمانرواى «صیدونیان» ـ را به ازدواج خود در آورد و هر دو بت طایفه را که به نام «بَعْل» بود، پرستش کردند.
«اَحاب» براى آن بت، مذبحى ساخت و در «اریحا» نیز بتخانه‏اى بنا نمود و به اتمام رسانید. وى در هنگام زمامدارى و حکومتش، ظلم به مردم و بیدادگرى را آغاز نمود و در سوء سلوک و بد رفتارى و ارتکاب معاصى از همه پادشاهان پیشى گرفت؛ همان طورى که «یوشع بن نون» از این جریان خبر داده بود.
«احاب» 22 سال در میان آل اسرائیل سلطنت کرد. در آن وقتى که عصیان و طغیان به حدّ کمال رسید، حضرت الیاس نبى علیه‏السلام به نزد وى آمد. او و همسرش «ایزابل» و ملازمانش را مخاطب قرار داد و فرمود: اى قوم! هیچ از خداى نمى‏ترسید، عبادت «بَعْل» را به پرستش خداوند بر مى‏گزینید؛ چنان که قرآن مى‏فرماید: «اِذْ قالَ لِقومِهِ اِلاّ تَتَّقونَ أَتَدْعُون بَعْلاً و تَذَرُونَ أحْسَنَ الْخالقینَ»،[6] «آیا بَعْل را مى‏پرستید و بهترین خلق کنندگان را وا مى‏گذارید؟». ولى آنان گوش ندادند و همچنان به عبادت بت ـ که «صَنَم ایزابل» بود ـ قیام کردند.
پس، حضرت الیاس روى به قوم کرد و فرمود: چون آل اسرائیل در معصیت خداوند طغیان کردند، همانا پروردگار، باران را که نشانه رحمت است، از ایشان گرفت و مادام که من از خداوند مسئلت ننمایم، آن جماعت از باران بهره نخواهند برد.
پس از این خطاب، فرو ریختن باران از ابرها بر زمین قطع شد و آثار قحط و غلا پدید آمد. مردم به سختى و عذاب افتادند.
«احاب»، پادشاه بنى اسرائیل، کینه الیاس را در دل گرفت و بر قتل وى مصمّم شد؛ زیرا این قحطى را در اثر دعاى او مى‏دانست.
در این وقت، جبرئیل بر الیاس نازل شد و گفت: اى الیاس! خداى مى‏فرماید که از میان دشمنان کناره جوى و مدّتى چند در اراضى اردن سکونت نماى، که قوت و روزى تو را در آن جا قرار داده‏ام.
پس آن، حضرت به اُردن شتافت و روزگارى در آن جا ساکن شد، مردم آن سرزمین مأکول و مشروب آن حضرت را مهیّا نموده و ملازم وى بودند.
چون روزگارى بگذشت، باز به آن حضرت خطاب رسید که اکنون به ارض «صیدون» شتاب کن که روزى تو را به دست زنى بیوه حواله نموده‏ام. الیاس به زمین صیدون آمد و در کنار شهر و آبادانى، زنى را دید که هیزم جمع مى‏کند تا به خانه ببرد.
الیاس آن زن را پیش خود خواند و گفت: قدرى آب و نان براى من حاضر کن که سخت گرسنه‏ام. آن زن گفت: به خدا قسم من زنى بیوه‏ام و در خانه جز یک مشت آرد و قدرى روغن زیتون ندارم؛ اکنون مقدارى هیزم جمع کرده‏ام و مى‏خواهم آن آرد را دو گرده نان کنم تا گرسنگى خود و فرزندم را بر طرف کنم وگر نه از گرسنگى هلاک خواهیم شد.
الیاس فرمود: مترس! همان آرد را سه گرده کوچک کن و یکى را مخصوص من گردان، چون چنین کنى هر چند از آن نان و روغن بردارى کم نخواهد شد و به حال خود خواهد ماند تا وقتى که از آسمان، باران رحمت نازل شود و نعمت فراوان گردد.
پس آن زن به فرموده الیاس عمل کرد و روزگارى طولانى الیاس و آن زن و فرزندش از آن نان و روغن مى‏خوردند و همچنان به جاى خود بوده‏اند. پس از مدّتى، فرزند آن زن مریض گشته و از دنیا رفت. مادرش فریاد و ناله بر آورد و از الیاس علیه‏السلام مسئلت نمود تا از خداى قادر زندگى فرزندش را بخواهد. آن حضرت، جسد آن طفل را در بغل کشیده و در بسترش خوابانید و به نماز ایستاد و زندگى او را از خداوند خواست. پیش از آنکه حضرت نماز را تمام کند، آن طفل زنده شد. الیاس آن طفل را گرفت و نزد مادرش گذاشت. آن زن شاد شده و شکر خداى بجا آورد و عرض کرد: اکنون استوار داشتم که تو پیغمبر خدایى و از این روى که الیاس آن طفل را در بغل کشید، او را «حَبَقوق» گفتند، چه آنکه «حبقوق» به لغت عبرى به معناى «در بغل کشیده شده» مى‏باشد.[7]
این داستان با این تفصیل نیز در «کتاب المقدس» عهد عتیق، باب اوّل ملوک، فصل 17 آمده است، ولى با مختصرى تفاوت در عبارت به جاى «الیاس»[8]، «ایلیا» و به جاى حیقوق، «پسر آن زن» ذکر شده است.

پیش از آنکه به شرح حال و نبوّت حضرت حیقوق علیه‏السلام بپردازیم، توضیح مختصرى درباره تحوّلات دوران و عصر وى از نظر سیاست سلاطین و ذکر ملوک آن زمان، ضرورى است.
تحوّلات دوران حیقوق نبّى علیه‏السلام
تحوّلات دوران حیقوق نبى و وضعیّت سیاسى و اجتماعى روزگار آن حضرت، ارتباط نزدیکى با جنگ قدرت بین دولت‏هاى نیرومند منطقه بین النهرین دارد.
در این منطقه، سه امپراتورى آشور، بابل و ماد با هم به رقابت مى‏پرداختند.
بین النهرین: بین النهرین جلگه‏اى است که در میان رودخانه‏هاى فرات و دجله قرار گرفته است. این دو رودخانه پس از عبور از نواحى کوهستانى و جلگه‏ها، هر یک جداگانه به خلیج فارس مى‏ریختند.
حوضه سفلاى دجله و فرات، «کلده» خوانده مى‏شد که ناحیه‏اى گرم و مرطوب و باتلاقى بود و اغلب، آب آن را فرا مى‏گرفت و از لحاظ حاصل خیزى اهمیّت فراوان داشت.
سرزمین آشور، در قسمت علیاى دجله که منطقه‏اى کوهستانى با آب و هوایى متغیّر بود، قرار داشت.
سومر: سومرى‏ها در ازمنه پیش از تاریخ، در حدود 3500 سال قبل از میلاد، بر «کلده» مستولى شدند و در حدود سال 2900 ق.م. نخستین امپراتورى سومر را تشکیل دادند، ولى انقلاب و طغیان سامى‏ها و ایلامى‏ها در سال 2358 ق.م. این امپراتورى را از میان برداشت.
پس از سقوط امپراتورى سومر، سرزمین «کلده» در اختیار چند دولت قرار گرفت. یکى بابل[9]بود که به وسیله سامى‏ها ایجاد شده بود و در زمان «حمورابى» که سال تاجگذارى‏اش 2123 بود، قدرت زیادى کسب کرد. «حمورابى» سراسر «کلده» و سرزمین ایلام را به تصرّف در آورد و نخستین امپراتورى بابل را تشکیل داد.
آشور: آشورى‏ها در سال 1300 ق.م. پس از چند بار قیام، استقلال خود را به دست آوردند و شهر «کالح» را به پایتختى برگزیدند و سیاست فاتحانه‏اى در پیش گرفتند، دولت آشور در مدّت شش قرن با کشورهاى اورارتو، بابل و حکومت‏هاى سوریه جنگید، به این ترتیب سرزمین‏هاى وسیعى را به خاک خود ضمیمه کرد، از این جهت قدرتمندترین قدرت نظامى آسیا محسوب مى‏شد.
سپاه آشور که سازمان منظّمى داشت، شامل ارّابه‏اى جنگى و سواره نظام آزموده‏تر از سواران سایر اقوام بود.
اساس این قوا، یک دسته از سربازان حرفه‏اى و سربازگیرى سالانه بود که به دستور شاه انجام مى‏گرفت، که همین امر موجب افزایش قدرت آنها مى‏شد. این سربازان با تیر و کمان و نیزه به جنگ دشمن مى‏رفتند و براى دفاع از خود، سپرهاى بلند و کلاهخود و زره به کار مى‏بردند.
گذشته از این، ماشین‏ها و وسایلى براى ویران کردن قلعه‏ها، شهرها و نیز تبرهاى بزرگ و محکمى که سر مفرغى یا آهنى داشت، براى شکستن و باز کردن دروازه‏ها به کار مى‏رفت، همین طور برج‏هاى متحرّکى که روى آنها مى‏ایستادند و از آن جا به داخل شهرى که محاصره شده بود تیراندازى مى‏کردند، در اختیار داشتند.

خطر آشورى‏ها تنها به علّت خوبى نوع سلاح و تجهیزات نبود، بلکه حمله و یورش آنان بیشتر موجب وحشت دشمنان و مخالفان مى‏شد.
آنان به غارت روستاها و سوزاندن خرمن‏ها و قطع درختان میوه دار مى‏پرداختند. شهرها را پس از غارت، ویران مى‏کردند و اگر مقاومتى مى‏دیدند، بر شدّت عمل خویش مى‏افزودند، از قبیل بیرون آوردن چشم، زنده پوست کندن و پر کردن پوست‏ها از کاه و کوچاندن اهالى شهرها، هر نوع مقاومتى را از بین مى‏بردند و کسانى که از معرکه سالم بیرون مى‏آمدند، به غلامى مى‏رفتند. با این خشونت‏ها، مقاومت و دفاع بسیار مشکل بود. آنان با مطیع کردن شامیان، مادها و بابلیان امپراتورى وسیعى را بنیان گذاشتند که در سال 669 ق.م. با سلطنت آشور بنى پال به حدّ کمال رسید، امّا با آنکه تصوّر مى‏رفت دولت آشور خطر دشمنان را به کلّى دفع کرده، مورد تهدید و خطر قرار گرفت. آشور بنى پال در سال 625 ق.م. در گذشت و پس از او دو پادشاه دیگر بر تخت سلطنت نشستند و در سال 615 ق.م. «آهووخشتره» پادشاه ماد، مجدّدا به آشور رفت و با کمک بابلى‏ها «نینوا» را گرفت و آن شهر بزرگ را در سال 612 ق.م. ویران کرد.
به این ترتیب، امپراتورى نیرومند آشور که ارتش قوى و سازمانهاى منظّمى داشت، به علّت رفتار وحشیانه و خشونت‏آمیز که مورد تنفّر همسایگان خود بود، از بین رفت و مادها قدرت مسلّط بر منطقه شدند.
«ناپولاسالار» حاکم بابل که علیه آشوریان سر مخالفت برداشته بود، پس از سقوط نینوا دوّمین امپراتورى بابل را تشکیل داد. این دولت که به عنوان متّحد و یا دست نشانده مادها بود و همواره مورد تهدید آشوریان قرار مى‏گرفت، توانست کشور خود را تثبیت نماید و در مناطق اطراف به کشورگشایى بپردازد.[10]
حیقوق نبى علیه‏السلام که از نژاد عبریان بود، در این عصر در منطقه‏اى در محدوده شبه جزیره سینا و فلسطین زندگى مى‏کرد که این منطقه هم همواره مورد تجاوز دولت‏هاى پیرامونى همچون مصر، سوریه و آشوریان قرار مى‏گرفت. در سال 721 قبل از میلاد، این منطقه (منطقه عبرانیان) که پایتخت آن «سامارى» بود، به تصرّف در آوردند و دولت یهود را به پرداخت خراج وادار نمودند.
«نبوکد نصر» فرزند «ناپولاسالار» حاکم بابل که پس از پدر به سلطنت رسید، در نتیجه فتوحاتى که در جنگ با مصریان، اقوام یهود و فنیقى‏ها به دست آورد، قدرت و عظمت امپراتورى را محفوظ نگاه داشت، شهر اورشلیم به دست وى ویران شد و قوم یهود در زمان او به اسارت رفت، که از جمله اسیران مذکور، حیقوق نبى و دانیال علیه‏السلام بودند که به بابل برده شدند.
در زمان «نبوکد نصر» تمدّن «کلده» شهرت و اعتبار خاصّى پیدا نمود، بابل جانشین نینوا شد و بزرگ‏ترین و زیباترین شهر دنیا محسوب مى‏شد. حصار عظیمى این شهر را از خطر هجوم دشمنان حفظ مى‏کرد. معابد و کاخ‏هاى مجلّلى در آن به وجود آمد. در علوم به خصوص علم پزشکى و نجوم و... پیشرفت‏هایى حاصل شد.
پس از «نبوکد نصر» چهار پادشاه دیگر در بابل سلطنت کردند و آخرین آنان مورد حمله کوروش پادشاه پارس قرار گرفت. شهر بابل با وجود حصارهاى عظیم و مستحکم سقوط کرد و پارس‏ها پس از برگرداندن مجراى فرات، وارد شهر شدند، ولى به مردم آسیبى نرساندند. به دنبال قیام پارس‏ها علیه مادها توسّط کوروش کبیر و شکست مادها، تمام امپراتورى مادها به تصرّف پارس‏ها در آمد که این امر پادشاه بابل را به وحشت انداخت؛ زیرا از آن جا که وى خود را هم پیمان مادها مى‏دانست، از آن بیم داشت که کوروش به بابل حمله کند، از این جهت تصمیم گرفت که با کمک چند دولت دیگر به کوروش حمله کند ولى قبل از آنکه کارى از پیش ببرد، کوروش به بابل حمله کرد و به سرعت آن را به تصرّف خود در آورد، که این جریان قلمرو پارس‏ها را بسیار گسترش داد، به طورى که تمام امپراتورى مادها، آشوریان، بابل و ایلام به تصرّف پارس‏ها در آمد و منطقه‏اى که از رود سند در مشرق و تا دریاى سیاه و مدیترانه را در بر مى‏گرفت، تحت حاکمیّت پارس‏ها در آمد.[11]
پارس‏ها پس از سقوط بابل در سال 539 قبل از میلاد، به «عبرانیان» که به «یهودا» نیز معروف مى‏باشند و به اسارت به بابل رفته بودند، اجازه بازگشت به فلسطین و تجدید بناى معبد خویش را دادند که جمعى از آنها به فلسطین بازگشت نموده و برخى دیگر در سرزمین گسترده پارس، پراکنده گردیدند. حضرت حیقوق علیه‏السلام نیز از جمله اسرایى بود که به همراهى عدّه زیادى از یهودیان، از جمله حضرت «دانیال نبى علیه‏السلام» پس از گذراندن مدّتى طولانى در اسارت، به پارس آمدند؛ زیرا پس از فتح بابل توسّط کوروش، فرمان آزادى اسیران در همان وقت صادر شد و این دو پیامبر پس از مدّتى زندگى، در این منطقه رحلت نمودند و به خاک سپرده شدند. دانیال علیه‏السلام در «شوش» و حیقوق نبّى علیه‏السلام در «تویسرکان» بارگاه دارند.

پیامبرى حیقوق نبى علیه‏السلام
حیقوق نبى علیه‏السلام یکى از پیامبرانى است که بر بنى‏اسرائیل مبعوث شده است. صاحب کتاب «قاموس المقدّس» او را یکى از دوازده پیغمبر غیر اولوالعزم مى‏داند.[12]
وى حدود 2600 سال قبل مى‏زیسته که با پادشاهى «یهویاقیم» و «صدقیا» پادشاهان یهود در منطقه اورشلیم، هم‏زمان بوده است.
برخى از نقّادین کتاب مقدّس، نبوّت او را در دوره یهویاقیم در حدود 607 سال قبل از میلاد مى‏دانستند.[13]
آن حضرت پس از «شعیا علیه‏السلام» که یکى دیگر از پیامبران بنى اسرائیل بود، به رسالت مبعوث گردید.
وى در کودکى با «الیاس نبى علیه‏السلام» هم‏زمان بود، چه آنکه وى پس از مردن به دعاى حضرت الیاس زنده شد و زندگى را از سرگرفت. همچنین حیقوق با «دانیال نبى علیه‏السلام» که در شوش مدفون است، معاصر بود و گویند اوست که به دانیال در «حفرة الاسد»[14]غذا داده است.
در کتاب «ناسخ التواریخ» آمده است: «حیقوق در عهد سلطنت منشه[15] مردم را به دین خداى و شریعت موسى علیه‏السلام دعوت فرمودى و شریعت موسى را رواج دادى.»
«منشه» یکى از پادشاهان یهود است و او همان کسى است که اشعیاى پیامبر علیه‏السلام را که پدر مادر او بودند، به شهادت رسانید.
حیقوق نبى علیه‏السلام پیامبر عدالتخواه و دشمن سرسخت ظلم و بیدادگرى بود. وى گسترش ظلم و تبهکارى را در جامعه سبب نابودى شریعت مى‏دانست و از عدم اجراى عدالت در بین مردم سخت متأسّف و متأثّر بود. از این رو، همیشه نزد خداوند شکوه مى‏کرد و از او مى‏خواست ظلم و ظالم را به جزاى اعمال خود برساند.[16]حیقوق  علیه‏السلام در «کتاب المقدّس» (عهد قدیم و عهد جدید) کتابى دارد به نام «کتاب حبقوق نبى» مشتمل بر سه باب که هر یک از ابواب، داراى مباحث و مطالب مهمّى است توأم با فصاحت و بلاغت.
باب اوّل پس از استغاثه به درگاه خداوند، در تقبیح ظلم و تبهکارى است و نیز در سرزنش بى عدالتى و مدح و ستایش عدالت و احیاى قسط که در این باره سخن مى‏گوید.

همچنین محتواى اخبار غیب و حوادث آینده و بلاهایى است که بر قوم بنى اسرائیل به دست کلدانیان وارد خواهد آمد که پس از این پیشگویى به وقوع پیوست.
وى در کتاب خود از ظلم و بیدادگرى انتقاد مى‏کند و مى‏گوید به حدّى در کفر غلوّ کرده‏اند که از وجود خداوند در آسمان‏ها و شریعت و دستوراتش در روى زمین غفلت ورزیده‏اند.
باب دوّم کتاب، در مورد فرمانى است که خداوند به او داده است و نیز در این باب گناهانى را تقبیح و عواقب وخیم گناهان را گوشزد مى‏فرماید.
باب سوّم در خصوص بشارت به بعثت محمّد خاتم النبیّین صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و نیز بیان صفات و مختصات آن حضرت صلى ‏الله‏ علیه‏ و‏آله است.
در بسیارى از کتاب‏هاى لغت و تاریخ، اسم آن حضرت به بزرگوارى و عظمت یاد شده است که در این کتاب به طور اختصار شرح داده خواهد شد.
حیقوق نبى علیه‏السلام در زمان سلطنت «بختنصّر» پادشاه بابل، با گروه بسیارى از اشراف و بزرگان بنى اسرائیل و تعدادى از پیامبران و پیامبرزادگان به اسارت بابلیان درآمده و مدّت‏ها در اسارت ماند که پس از فتح بابل به وسیله کورش کبیر آزاد شده و به همراهى دانیال به این منطقه آمدند، سپس در سرزمین پارس دعوت حقّ را لبیک گفتند.
در «لغت‏نامه دهخدا» به نقل از «قاموس الاعلام» آمده است که کتاب نبوّت آن جناب ـ که سفر سى و پنجم اسفار عتیق است ـ داراى سه باب است که تخمینا ششصد سال قبل از میلاد مسیح نگارش یافته و اکثر آن درباره کلدانیان است که چگونه یهودیه را فتح خواهند کرد و از آن پس مملکت بابل انهدام یافته، سپس زمان نجات قوم خدا و مومنین خواهد بود. در این کتاب نبوّت، وضع انشا و عبارات به طورى عالى است که مافوق ندارد.
و باب سوّم که خلاصه اقوال آن حضرت است، قصیده فصیح و بلیغى است که هیچ یک از نوشته‏هاى شعراى عبرانیان چه از حیث فصاحت و چه از حیث تصوّرات، مانند و مثل اقوال آن جناب نیست.[17]
کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام
در «کتاب المقدّس» (کتاب‏هاى عهد عتیق و جدید) از صفحه 1357 کتابى تحت عنوان «کتاب حبقوق نبى» مشتمل بر سه باب در موضوع وحى و اقوال حبقوق نبى علیه‏السلام آمده است.
باب اوّل: درباره بلاهایى است که بر شهر و قومش به علّت ارتکاب معاصى و نافرمانى خداوند و بت‏پرستى پادشاهان وارد خواهد آمد. در این باره سخنانى دارد که پس از اندک زمانى به وقوع پیوست.
باب دوّم: در موضوع رویا و نوشتن وحى در لوح با کمال وضوح و نیز در کلمات و سخنان آن حضرت نسبت به عاقبت وخیم ظلم و ستمگرى و همچنین درباره عاقبت سوء شرابخوارى و جمع کردن آن چه مال او نیست، مى‏باشد.
باب سوّم: در بشارت و خبر دادن به بعثت پیامبر آخرالزّمان حضرت محمّد بن عبداللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهاست که در این جا به طور اختصار این سه باب شرح داده مى‏شود.
حیقوق نبى علیه‏السلام در ابتدا و انتهاى باب اوّل کتاب خود ضمن شکایت به درگاه خداوند از مظالمى که قوم او را فرا گرفته، درباره ظلم و تبهکارى و عدم اجراى عدالت به شدت، اظهار نگرانى مى‏کند و این دو را تقبیح نموده و آن را سبب سست شدن شریعت مى‏داند.
از این جهت به درگاه خداوند مى‏نالد و استغاثه مى‏کند تا شریران و تبهکاران را به سزاى اعمال خود برساند و قسط و عدالت را به دست عدالت جارى نماید.
در این بحث، آیه‏هایى را از کتاب آن حضرت مى‏آوریم:
1ـ اى خداوند، تا به کى فریاد بر مى‏آورم و نمى‏شنوى!
2ـ تا به کى نزد تو از ظلم فریاد بر مى‏آورم و نجات نمى‏دهى!
4ـ منازعه پدید مى‏آید و مخاصمت سرخود رابلند مى‏کند، از این سبب شریعت، سست شده است و عدالت هرگز صادر نمى‏شود؛ چون که شریران عادلان را احاطه مى‏نمایند، بنابراین عدالت معوّج شده صادر مى‏گردد.
13ـ (اى خداوند!)، چشمان تو پاک‏تر است از اینکه به بدى بنگرى و به بى انصافى نظر نمى‏توانى کرد.
14ـ او (شریر) همگى ایشان را به قلاّب بر مى‏کشد و آنان را به دام خود مى‏گیرد و در تور خویش آنها را جمع مى‏کند؛ از این جهت مسرور و شادمان مى‏شود. آیا از این جهت دام خود را خالى خواهد کرد و از پیوسته کشتن امّت‏ها دریغ نخواهد نمود؟[18]
حضرت حیقوق علیه‏السلام همچنین در این باب تسلّط کلدانیان را بر قوم یهود پیشگوى کرده، از قدرتمندى و اجحاف کلدانیان بر قوم یهود سخن مى‏راند و از آینده خبر مى‏دهد که چگونه وارد مى‏شوند و چه طور مهیب و هولناک هستند و به چه وضعى بر بنى اسرائیل غلبه نموده، آنان را به اسارت در مى‏آورند.
(فرمود:) در میان امّت‏ها نظر کنید و ملاحظه نمایید و به شدّت متحیّر شوید؛ زیرا در ایّام شما کارى مى‏کنم که اگر شما را هم از آن با خبر سازند، باور نخواهید کرد.
6ـ زیرا که اینک آن امّت تلخ و تندخو (یعنى کلدانیان) را بر مى‏انگیزانم که در وسعت جهان مى‏خرامند تا مسکن‏هایى را که از آن ایشان نیست به تصرّف آورند.
7ـ ایشان هولناک و مهیب مى‏باشند.
8ـ حکم و جلال ایشان از خود ایشان صادر مى‏شود. اسبان ایشان از پلنگ‏ها چالاک‏ترند و از گرگان شب تیزروتر، سواران ایشان جست و خیز مى‏کنند.
9ـ و سواران ایشان از راه دور آمده، مثل عقابى که براى خوراک بشتابد مى‏پرند، جمیع ایشان براى ظلم مى‏آیند، عزیمت روى ایشان به طرف پیش است و اسیران را مثل ریگ جمع مى‏کنند.
10ـ و ایشان پادشاهان را استهزا مى‏کنند و سروران مسخره ایشان مى‏باشند.
11ـ بر همه قلعه‏ها مى‏خندند و خاک را توده نموده، آنها را مسخّر مى‏سازند، پس مثل باد به شتاب رفته عبور مى‏کنند و مجرم مى‏شوند، این قوّت ایشان خداى ایشان است.[19]
لازم به تذّکر است که در بخش‏هاى مختلف عهد عتیق، به مظالم و جنایات قوم و به ستمکارى و بیدادگرى پادشاهان آل یهود تصریحات زیادى
[1]. تمام مباحث این قسمت از کتاب جناب استاد ولى‏اللّه‏ فوزى اقتباس شده و سپس اضافاتى به آن ملحق گشته است.
 
[2]- در این جا به پیروى از کتب اسلامى و اخبار مروى از ائمه علیهم‏السلام «حیقوق» را به یاى معجمه دو نقطه ذکر مى‏کنیم ولى آنچه از دیگران نقل مى‏شود، طبق ضبط خود آنهاست.
 
[3]- فرهنگ معین، تاریخ انبیاء، سیّد نبى‏الدّین اولیایى: 227.
 
[4]- لغتنامه دهخدا، به نقل از: قاموس المقدس.
 
[5]- قبایل ده گانه بنى اسرائیل.
 
[6]- صافات / 124-125.
 
[7]- ناسخ التواریخ 2 و 3 هبوط آدم علیه‏السلام.
 
[8]- الیاس، معرّب «ایلیا» است که به معناى «بزرگوار من خداست» مى‏باشد.
 
[9]- بابل، پایتخت کلدانى‏هاى قدیم؛ بزرگ‏ترین و آبادترین و زیباترین شهر ازمنه عتیقه بود، و با جمعیّت چند میلیونى در 93 کیلومترى جنوب بغداد و نزدیکى حلّه قرار داشت.
«اعلام کتاب پروین» مى‏گوید که، بابل را نمرود بنا کرده است.
در کتاب سفرنامه ناصرالدّین شاه صفحه 284 نوشته مسیو طلزون حکیم باشى در وصف بابل آمده است که، بابل از شهرهاى بزرگ روى زمین بوده است. قلعه این شهر قبل از خراب شدن، 78 قدم عرض و 350 قدم ارتفاع داشت و گرداگرد آن ده فرسنگ بوده است. هیرودتُرس که در سیصد سال قبل از تولّد عیسى علیه‏السلام زندگى مى‏کرده و از مورّخین نامى یونان بوده، نوشته است که، این بناى عمده را دو ملکه بزرگوار بنا نهاده بودند؛ یکى به نام «سیرامیس» و دیگرى «تُنکریس» و شط فرات از وسط این شهر مى‏گذشت.
مردم به وسیله قایق از جانبى به جانب دیگر عبور مى‏کردند، تا اینکه «سیرامیس» در روى فرات پلى بنا نمود و از سنگ‏هاى بسیار بزرگ که هر یک از آنها را به آهن و سرب با دیگرى مسدود نموده بودند استفاده کردند.
دریاچه بسیار بزرگى هم در طرف مغرب شط فرات ساخته بودند. سطح این دریاچه هشتاد هزار ذرع مربّع و عمق آن 35 قدم بوده و آن را دریچه‏اى بود که در فصل کمى آب فرات، از آب آن دریاچه اراضى را مشروب مى‏کردند.
عجیب‏تر از تمام بناهایى که سلاطین سلف در این شهر بنا نموده بودند، آن بود که در هنگام بهار، آب فراتر از آن نهرها را داخل دجله مى‏نمودند و به جهت احتیاط و اهتمام، علاوه بر این، سدّى بسیار بلند از دو طرف رودخانه با آجر و قیر بسته بودند تا شهر از آسیب سیل محفوظ بماند. بالجمله، شهرى به این عظمت و اعتبار چنان ویران گردیده که الان چیزى از آن مشاهده نمى‏شود، جز چند موضع که مختصر اثرى از آن باقى مانده است، مانند «تُرس نمرود» و «تپّه عمران» و قصر... در این شهر در سمت شرقى فرات سه خرابه مرتفع مشاهده مى‏شود که هر یک از آنها تپّه‏اى به نظر مى‏آید و تپّه دوّم را «مجلته» نامند. در این خرابه چند دیوار از بناى شهر بابل باقى است که سبب حیرت و شگفت بنى بشر است و تا کسى آن را نبیند، استحکام آن را تصوّر نمى‏نماید. الان که قریب دو هزار و پانصد سال است که این شهر ویران شده از بس که آن را خوب ساخته‏اند، گویا هنوز زمانى از آن نگذشته است. «مسیو ریش» انگلیسى که در شصت سال قبل به آن جا رفته بود، در تصنیفات خود مى‏نویسد: گویا دیوار آن را دیروز ساخته‏اند. آجرهاى این دیوار مربّع است. دو گره قُطر و شش گره پهنا دارد. در بین آجرها به جاى گِل، گچ بسیار نازکى بسان لعاب ریخته‏اند و چنان آجرها پاکیزه روى هم نهاده شده که فواصل بین آنها دیده نمى‏شود و آنقدر محکم است که اگر مى‏خواستند آجرى را از دیگرى جدا کنند، خورد مى‏شود. لهذا مشهور است که با سفیده تخم مرغ و آهک آن را ساخته‏اند.
 
[10]- ش ـ دولاندلن، تاریخ جهانى، ترجمه احمد بهمن افشار، انتشارات دانشگاه تهران: 29-39.
 
[11]- تلخیص از: ش ـ دولاندلن، تاریخ جهانى.
 
[12]- لغتنامه دهخدا، ماده ح.
 
[13]- همان.
 
[14]- «حفرة الاسد» مکانى بوده که شیرانى در آن بودند و داستانش در صفحات آینده خواهدآمد.
 
[15]- منشه پسر «حزقیا» است و مادر وى دختر «اشعیاى نبى» مى‏باشد. وى در دوازده سالگى به سلطنت رسید و بر خلاف پدر، آیین بت پرستى بنا نهاد؛ بتى ساخت که داراى چهار سر و چهار روى بود و آن را در مسجد الاقصى جاى داد و از مردم خواست تا آن بت را پرستش کنند. در قبال پافشارى اشعیا و دخترش، براى بازگرداندن «منشه» به شریعت موسى، «منشه» خشمگین شد و فرمان داد تا پدر بزرگ خویش اشعیا را به قتل برسانند. چون خبر به اشعیا رسید، او پاى به گریز نهاد و عوامل «منشه» در جست و جوى وى به راه افتادند. هنگامى که عرصه بر اشعیا تنگ شد، خود را به درختى رساند و فرمان داد تا آن درخت شکم باز کرده، آن حضرت به میان درخت وارد شد و درخت دگر بار بسته شد، ولى قسمتى از جامه وى بیرون ماند.
تعقیب کنندگان از نشانه‏اى که باقى مانده بود، دانستند که اشعیا در میان درخت است. موضوع را به «منشه» خبر دادند. وى فرمان داد تا درخت را از میان بردارند و بدین ترتیب آن حضرت به شهادت رسید.
با شهادت اشعیا، خداوند غضب کرد. «هاران» پادشاه بابل را بر آنان مسلّط کرده، او بیت المقدّس را به تصرّف خود در آورد و «منشه» را دستگیر نموده و با غل و زنجیر به بابل فرستادند. به دنبال این ماجرا، «منشه» دست توبه و انابه به سوى پروردگار دراز کرد، خداوند وى را مورد عفو قرار داد، فرصتى براى وى به دست آمد تا از چنگال اسیر کنندگان خود بگریزد و به بیت المقدّس بازگردد و بر سریر سلطنت تکیه زند.
این بار چون «منشه» به سلطنت رسید، آیین بت پرستى را رها کرد و به درگاه خداوندى روى آورد و کلیّه معابدى که براى بت‏پرستان بنا کرده بود فرو ریخت و بساط ظلم و جور را جمع کرد و جز در طریقت موسى گام برنداشت. مدّت سلطنت وى در آل یهودا 56 سال بوده است. چون در گذشت، جسد او در خانه‏اش ـ که به «بستان غازان» معروف بود ـ دفن کردند. تاریخ انبیاء، سیّد نبى الدّین اولیایى: 222.
 
[16]- در کتاب شاووعوت ربى منجم م. شئرسون صفحه 78 آمده است که حیقوق جانشین ناخوم پیامبر و یکى از ناقلین تورات شفاهى بود که از رهبر بزرگ ماموشه (حضرت موسى) زبانى به ملّت ایسرائیل (اسرائیل) نقل گردیده است. بنابراین داستانى را که نقل مى‏کنیم، قریب 2400 (دو هزار و چهارصد) سال قبل مى‏باشد.
«حبقوق در زمین ایسرائیل مى‏زیست و قطعه زمینى را مالک بود. در یکى از شب‏ها که به اتّفاق همکارانش از کار خود فراغت حاصل نموده بود و به صرف شام مشغول شد، ناگهان احساس کرد که الهام نبوّت در وى بیدار شده است، او در برابر خود فرشته‏اى را دید که خطاب به وى چنین گفت: خواست خداوند بر آن قرار گرفته است که قسمتى از شام خود را براى دانیال نبى علیه‏السلام(که در آن لحظه در گود شیران در بابل بسر مى‏برد) ببرد. این پیشنهاد در مرحله اوّل بسیار عجیب و اغراق‏آمیز به نظر مى‏رسید؛ (زیرا) او در آن لحظه در زمین اسرائیل بسر مى‏برد، چه طور مى‏توانست مجسّم کند بتواند براى شخصى که صدها فرسنگ از او فاصله دارد شام ببرد.بهت و حیرت حبقوق چندان به طول نینجامید؛ زیرا در همان اثنا فرشته‏اى به وى نزدیک شد، او را که از موى سرش گرفت با خود به پرواز در آورد. چند لحظه بعد او را در مرکز گود شیران فرود آورد.
در آن جا دانیال بر روى زمین نشسته و شیران قوى هیکل بسان سگانى باوفا که صاحب محبوب خود را محافظت نمایند، در کنار پاى او لمیده بودند.
پیامبران هر دو به صرف غذاى شامگاهى مشغول گردیده و از این موقعیّت که توانسته‏اند مکنونات قلبى خود را با یکدیگر در میان بگذارند، خرسند و مشعوف بودند. دانیال، چگونه داخل شدن خود را به گودال شیران براى حیقوق شرح داد. پس از آنکه سرگذشت خود را تعریف کرد، هر دو یکدیگر را وداع نمودند و همان فرشته که حبقوق را به منزلگاه شیران فرود آورد بود، به همان منوال او را به زمین ایسرائیل رجعت داد.»
مؤلّف کتاب حیقوق نبى علیه‏السلامگوید: کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام«اگر منظور از جمله فوق که مى‏نویسد حیقوق ناگهان احساس کرد که الهام نبوّت در وى بیدار شده، ابتداى نبوّت او است با مطالبى که از تورات و غیر آن درباره دانیال آورده شده منافات دارد؛ زیرا هنگامى که دانیال در دوران سلطانت یهویاقیم پادشاه یهودا اسیر بختنصّر بود، حیقوق نیز نبى بود و از اخبار غیبى و رویدادهاى آینده خبر مى‏داد، مگر اینکه منظور از احساس مذکور، نزول وحى به او باشد.»
 
[17]- لغتنامه دهخدا، (به نقل از: قاموس الاعلام. ماده ح).
 
[18]- کتاب حیقوق نبى عهد عتیق: 1357.
 
[19]- همان.
 
شده است که حضرت حیقوق علیه‏السلام آن جنایات را سبب نزول بلا دانسته است.
از جمله این مظالم، تعدّى به حقوق اللّه‏، تکبّر، طمع، افراط در شهوات و خونریزى سلاطین است که مختصرى از این جنایات را که عهد عتیق به آن ناطق است، را مى‏آوریم.
درباره سلاطین آمده است:
1ـ «منسى» دوازده ساله بود که پادشاه شد و 55 سال در اورشلیم سلطنت نمود.[1]
2ـ و آنچه در نظر خدواند ناپسند بود عمل نمود؛ زیرا که مکان‏هاى بلند را که پدرش حِزقیا خراب کرده بود، بار دیگر بنا کرد و مذبح‏ها براى بعل (بت) بنا نمود.
6ـ و پسر خود را از آتش گذرانید و فالگیرى و افسونگرى مى‏کرد و با اصحاب اجنّه و جادوگران مراوده مى‏نمود.
7ـ و در نظر خداوند شرارت بسار ورزیده، خشم او را به هیجان آورد.
16ـ علاوه بر این، منسى خون بى‏گناهان را به حدّ زیاده ریخت تا اورشلیم را سراسر پر کرد سواى گناه او که یهودا را به آن مرتکب گناه نمود، تا آنچه در نظر خداوند ناپسند است بجا آورند.[2]
و درباره فرزند منسى «امون» آمده است:
19ـ اَمون 22 ساله بود که پادشاه شد و دو سال در اورشلیم سلطنت نمود و آنچه در نظر خداوند نا پسند بود، موافق آنچه پدرش منسى کرد عمل نمود.
20ـ و بتهایى را که پدرش تراشیده بود، عبادت کرد و آنها را سجده نمود.
22ـ و یَهُوَه خداى پدران خود را ترک کرد.
23ـ به طریق خداوند سلوک ننمود.
همین طور تعدادى دیگر از پادشاهان بنى‏اسرائیل که بت‏پرست شدند و جنایاتى را مرتکب گردیدند که خداوند به لسان انبیا علیهم‏السلام به آنان خبر داد و فرمود: اکنون من بر اورشلیم بلا خواهم رسانید که گوش‏هاى هر که آن را بشنود، صدا خواهد کرد.
13ـ... و اورشلیم را پاک خواهم کرد، به طورى که کسى بشقاب را زدوده و واژگون ساخته آن را پاک مى‏کند.
14ـ و ایشان را به دست دشمنانشان تسلیم خواهم نمود و براى جمیع دشمنان آنها یغما و غارت خواهند شد.
15ـ زیرا آنچه در نظر من ناپسند است، به عمل آوردند. از روزى که پدران ایشان از مصر بیرون آمدند تا امروز خشم مرا به هیجان آورند.[3]
آرى، آنچه حیقوق نبى علیه‏السلام درباره آینده قوم یهود و غلبه کلدانیان بر آنان پیشگویى کرد به وقوع پیوست و در سال 539 قبل از میلاد، کلدانیان با حمله به قوم یهود، بیت المقدّس را به تصرّف خود درآوردند و پس از ویرانى و قتل و غارت، آنان را به اسارت بردند؛ و این نبود مگر به علّت نافرمانى خداوند و بت پرستى و ارتکاب معاصى.
خلاصه واقعه بختنصّر
در کتاب دوّم پادشاهان در عهد عتیق، این واقعه نقل است:
در آن زمان، بندگان «نبوکد نصّر» پادشاه بابل بر اورشلیم بر آمدند و شهر محاصره شد.
11ـ و «نبوکد نصّر» به شهر بر آمد.
12ـ و «یهویاکین» پادشاه یهودا با مادر خود و بندگانش و سردارانش و خواجه سرایانش نزد پادشاه بابل بیرون آمد و پادشاه بابل در سال هشتم سلطنت خود، او را گرفت.
13ـ و تمامى خزانه خداوند و خزانه‏هاى خانه پادشاه را از آن جا بیرون آورد و تمام ظروف طلایى را که سلیمان ـ پادشاه اسرئیل براى خانه خداوند ساخته بود، به موجب کلام خداوند، شکست.
14ـ و جمیع ساکنان اورشلیم و جمیع سرداران و جمیع مردان جنگى را ـ که ده هزار نفر بودندـ اسیر ساخته و جمیع صنعتگران و آهنگران را نیز، چنان که سواى مسکینان اهل زمین کسى باقى نماند.
15ـ و یهویاکین را به بابل برد و مادر پادشاه و زنان پادشاه و خواجه سرایانش و بزرگان زمین را اسیر ساخت و ایشان را از اورشلیم به بابل برد.[4]
و نیز در باب دوّم پادشاهان مسطور است:
1ـ نبوکد نصّر ـ پادشاه بابل ـ با تمامى لشکر خود در روز دهم از سال نهم سلطنت خود، بر اورشلیم برآمد، در مقابل آن اردو زده، سنگرى گرداگردش بنا نمود.
2ـ و شهر تا سال یازدهم صدقیا پادشاه محاصره بود.
3ـ و در روز نهم آن ماه، قحطى چنان در شهر سخت شد که براى اهل زمین نان نبود.
4ـ پس در شهر رخنه‏اى ساختند و تمامى مردان جنگى در شب از راه دروازه فرار کردند، کلدانیان به هر طرف در مقابل شهر بودند و پادشاه به راه «عرنه» رفت.
5ـ و لشکر کلدانیان پادشاه را تعقیب نموده، در بیابان «اریحا» به او رسیدند و تمامى لشکرش از او پراکنده شدند.
6ـ پس پادشاه را گرفته، نزد پادشاه بابل «برملة» آوردند و بر او فتوا دادند.
7ـ و پسران «صدقیا» را پیش رویش به قتل رسانیدند و چشمان «صدقیا» را کندند و او را به دو زنجیر بسته، به بابل آوردند.[5]رئیس جلاّدان به اورشلیم آمد.
8ـ خانه خداوند و خانه پادشاه را سوزانید و همه خانه‏هاى اورشلیم و هر خانه بزرگ را به آتش کشید.[6]
9ـ و تمامى لشکر کلدانیان که همراه رئیس جلادان بودند حصارهاى اورشلیم را منهدم ساختند.
10ـ رئیس جلادان بقیه قوم را که در شهر مانده بودند به اسیرى برد.
11ـ امّا بعضى از مسکینان زمین را براى باغبانى و فلاحى واگذاشت.
12ـ و کلدانیان ستونهاى برنجى که در خانه خداوند بود شکستند و برنج آنها را به بابل بردند.
13ـ مجمره‏ها و کاسه‏هاى یعنى طلاى آنچه را که از طلا بود و نقره آنچه را که از نقره بود ببرد... .
18ـ رئیس جلادان، سرایا رئیس کهنه (کاهنان) صفییاى کاهن دوّم و سر مستحفظ در را گرفت.
19ـ و سردارى را که بر مردان جنگى گماشته شده بود و پنج نفر از آنانى که روى پادشاه را مى‏دیدند و در شهر یافت شدند و کاتب سردار لشکر را که اهل ولایت را سان مى‏دید و شصت نفر را که در شهر یافت شدند از شهر گرفت به «رملة» نزد پادشاه بابل برد.
20ـ و پادشاه بابل ایشان را در «رملة» در زمین «حمات» به قتل رسانید. پس یهود از ولایت خود به اسارت رفتند.[7]
و همچنین درباره قتل و غارت، در کتاب دوّم تواریخ ایام عهد عتیق مسطور است که:
5ـ یهویاقیم 25 ساله بود که پادشاه شد و یازده سال در اورشلیم سلطنت نمود و در نظر یَهُوَه خداى خود شرارت ورزید.
6ـ و نبوکد نصّر پادشاه بابل به ضد او برآمد و او را به زنجیرها بست تا او را به بابل ببرند.
7ـ و نبوکد نصّر بعضى از ظروف خانه خداوند را به بابل آورده، آنها را در قصر خود در بابل گذاشت.
14ـ و تمامى روز، کَهَنه[8]و قوم، خیانت بسیارى موافق همه رجاسات امّت‏ها ورزیدند و خانه خداوند را که آن را در اورشلیم تقدیس نموده بود، نجس ساختند.
15ـ و یَهُوَه، خداى پدرانشان، به دست رسولان خویش به نزد ایشان فرستاد.
16ـ... امّا ایشان رسولان خدا را اهانت نمودند و کلام او را خوار شمرده، انبیایش را استهزا نمودند، چنان که غضب خداوند بر قوم افروخته شد؛ به حدّى که علاجى نبود.
17ـ پس پادشاه کلدانیان را که جوانان ایشان را در خانه مقدّس به شمشیر کشت و بر جوانان و دوشیزگان و پیران و ریش سفیدان ترحّم ننمود، بر ایشان آورد و همه را به دست او تسلیم کرد.
18ـ و او سایر ظروف خانه خدا را از بزرگ و کوچک و خزانه‏هاى خانه خداوند و گنج‏هاى پادشاه و سرورانشان را تماما به بابل برد.
19ـ و خانه خدا را سوزانیدند و حصار اورشلیم را منهدم ساختند و همه قصرهایش را به آتش سوزانیدند و جمیع آلات نفیسه را ضایع کردند.
20ـ و بقیّة السیف را به بابل به اسیرى بُرد که ایشان تا زمان سلطنت پادشاهان فارس او را و پسرانش را بنده بودند.
21ـ تا کلام خداوند به زبان ارمیا کامل شود و زمین از ستم‏هاى خود تمتّع برد؛ زیرا در تمامى ایّامى که ویران ماند، آرامى یافت تا هفتاد سال سپرى شد.
22ـ و در سال اوّل، «کورش» پادشاه فارس، تا کلام خداوند به زبان «ارمیا» کامل شود. خداوند روح کوروش، پادشاه فارس را بر انگیخت، تا در تمامى ممالک خود فرمانى نافذ کرد و آن را نیز مرقوم داشت و گفت.
23ـ کورش، پادشاه فارس، چنین مى‏فرماید: «یَهوه» خداى آسمان‏ها تمامى ممالک زمین را به من داده است و او مرا امر فرموده که خانه‏اى براى وى در اورشلیم که در یهود است بنا نمایم، پس کیست از شما از تمامى قوم او، یَهوَه خدایش همراهش باشد و برود.[9]
کورش فرمان داد تا اسیران آزاد شوند. جمعى به شهر خود و برخى دیگر به شهرهاى دیگر رفتند.
در کتاب «کورش» آمده است: دو سال پس از صدور فرمان کورش، مبنى بر اجازه بازگشت به اورشلیم و بازسازى معبد بود که نخستین گروه تبعیدى سفر دراز سه ماه خود را شروع کردند سفرى که مى‏بایست افراد گروه را به کشورى بازگرداند که پدرشان هفتاد سال پیش اجبارا آن را ترک گفته بودند.
به شرح آثار مندرج در کتب مقدّس، عدّه نفرات آن کاروان 42300 نفر آدم بالغ و میان سال بود که سى هزار نفرشان مرد، 7337 نفر برده و بقیّه هم زن بودند. کاروان عمده به وسیله یکى از اعقاب خاندان سلطنتى به نام زروبابل، شانزدهمین پادشاه یهودیه که بسیار متّقى و پرهیزکار بود و بعدها پادشاه پارس وى را به حکومت سرزمین یهودیه گماشت، هدایت شد.
پس از ورود، شروع به بازسازى معبد نمودند که این بازسازى پس از 22 سال به پایان رسید.[10]
آرى، دقّت در خبر دادن حیقوق نبى علیه‏السلام از آینده و مطالعه صفحه‏هاى قبلى، انسان را به درستى ادّعاى پیامبرى او معترف مى‏کند.
باب دوّم کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام
در این باب، انتظار آن حضرت به پایان مى‏رسد؛ زیرا خداوند استغاثه و ناله‏هایش را اجابت و وحى بر وى نازل و فرمانى صادر مى‏فرماید: در فرمان تصریح شده است که وحى را با بیانى روشن و رسا تبلیغ نماید تا همه قوم در همه جا بتوانند آن را بشنوند و درک نمایند تا حجّت تمام شود.
همچنین در این فرمان، معاصى و ارتکاب گناه به شدّت تقبیح شده و به عدالت و دادگسترى ترغیب و غصب اموال دیگران را سرزنش و منع فرموده است. در خاتمه، تکبّر و خود خواهى را مذمّت و سرنوشت دردناک همه این امور را گوشزد و گناه نوشیدن شراب را بیان فرموده است.
آیاتى را در این صفحه از کتاب آن حضرت را نقل مى‏کنیم:
1ـ بر دیده با نگاه خود مى‏ایستم و بر برج برپا مى‏شوم و مراقب خواهم شد تا ببینم او به من چه خواهد گفت و درباره شکایتم چه جواب خواهد داد.
2ـ پس خداوند مرا جواب داد و گفت: رویا را بنویس و آن را بر لوح‏ها چنان نقش نما که دونده آن را بتواند بخواند.
3ـ زیرا که رویا هنوز براى وقت معیّن است، به مقصد مى‏شتابد و دروغ نمى‏گوید، اگر چه تأخیر نماید، برایش منتظر باش؛ زیرا که البته خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود.
4ـ اینک جان مرد متکبّر در او راست نیست؛ امّا مرد عادل به ایمان خود زیست خواهد کرد.
5ـ به درستى که شراب فریبنده است و مرد مغرور، آرامى نمى‏پذیرد... واى بر کسى که آنچه را از آن وى نیست مى‏افزاید تا آنکه خویشتن را زیر بار رهها مى‏نهد!
6ـ آیا گزندگان بر تو بر نخواهند خواست و آزار دهندگانت بیدار نخواهند شد و تو را تاراج نخواهند نمود.
7ـ... واى بر کسى که براى خانه خویش بدى را کسب نموده است، تا آشیانه خود را بر جاى بلند ساخته خویشتن را از دست بلا برهاند!
8ـ رسوایى را به جهت خانه خویش تدبیر کرده، به اینکه قوم‏هاى بسیار را قطع نموده و بر ضدّ جان خویش گناه ورزیده است.
9ـ زیرا که سنگ از دیوار فریاد بر خواهد آورد و تیر از میان چوب‏ها آن را جواب خواهد داد.
10ـ واى بر کسى که شهرى به خون بنا مى‏کند و قریه‏اى به بى انصافى استوار مى‏نماید!
11ـ ... واى بر کسى که همسایه خود را شراب مى‏نوشاند و بر تو که زهر خویش را ریخته، او را نیز مست مى‏سازى تا برهنگى او را بنگرى![11]
بشارت حیقوق به بعثت پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله
حضرت حیقوق علیه‏السلام یکى از پیامبرانى است که به بعثت پیامبر اسلام علیه‏السلام بشارت داده است. دراین باره در باب سوّم کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام مطالبى آمده است که به نظر بسیارى از محقّقین دلالت بر این امر دارد. وى مى‏افزاید:
1ـ اى خداوند! چون خبر تو را شنیدم ترسان گردیدم!
2ـ اى خداوند! عمل خویش را در میان سال‏ها زنده کن، در میان سال‏ها آن را معروف ساز و در حین غضب، رحمتت را یاد آور!
3ـ خدا از «تیمان» آمد و قدّوس از جبل «فاران سلاه» جلال او آسمان‏ها را پوشانده و زمین از تسبیح او مملو گردید.
4ـ پرتو او مثل نور بود و از دست وى شعاع ساطع گردید و سترقوت او در آن جا بود.
5ـ پیش روى وى وبا مى‏رفت و آتش تب نزد پاى‏هاى او مى‏بود.
6ـ او بایستاد و زمین را پیمود، او نظر افکند و امّت‏ها را پراکنده ساخت و کوه‏هاى ازلى جستند و تل‏هاى ابدى خم شدند.
7ـ طریقه‏هاى او جاودانى است.[12]
لازم به ذکر است که، در این ترجمه که در کتاب پادشاهان عهد عتیق است، عبارت‏هاى تورات به لفظ و صیغه ماضى ترجمه شده، در صورتى که عبارت عبرى به صیغه مضارع و آینده است؛ همان طورى که دانشمندان ترجمه کرده‏اند.
آقاى محمّد صادقى تهرانى عین عبارت‏هاى عبرى را در کتاب خود تحت عنوان «بشارت عهدین» آورده و به لفظ آینده ترجمه نموده است.
وى در این باره مى‏نویسد:
در کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام، باب سوّم از آیه 6 بشارت، به ظهور قدّوس از کوه فاران (حرا) داده و از این ظهور به لفظ آینده اخبار نموده، آیین و قوانین وى را جاودانى و جهانى معرّفى کرده است.
چنان که فرماید: (عبارت به لغت عبرى است.)
3ـ اِلْوُة مِتیْمانْ یابُو وِ قادُوسْ مِهَرْ فاران سلاه شامَیمْ هُوْدُو و تُهلاتُو ما لِنْاهُ اَرِصى.
ـ خدا از «تیمان» مى‏آید و قدّوس از کوه «فاران»،[13]براى همیشه جلالش آسمان‏ها را پوشانده و زمین از مدح و ثنایش مملو گردد.[14]
4ـ وِنُعَةْ کا اُوزْ تَهِیهْ قُرِنَیْم مُیادُو شام حِبْیُونْ غُوزَه.
ـ پرتوش همچون آفتاب است و از دستش شعاع ساطع گردد و سترقوّتش در آن جاست.
5ـ لَفاناىَ بِلَخِ دابِرْ و یسئُى رسْفِ لِرَجلایُو.
ـ در پیش او وبا و طاعون برود و آتش تب نزد پاهاى اوست.
6ـ عامَد وَ یِعْدَدْ اِرِضْ یا را اَهْ یِتَّر غُویمْ وَیّتْ تَصِصُوْ هَرْ رى عَدْ شَمُو جِبْعُوتْ عُولام رهَلِخُوتْ عُولامْ لُو.
ـ بیاید و بایستد و بپیماید زمین را و نظر افکند و بپراکند جمعیّت‏ها را و بجهند کوه‏هاى قدیمى و خم شوند تل‏هاى ابدى و طریقه‏هاى او (قوانین او) جهانى و جاودانى است.[15]
در ذیل آیه خاطر نشان کرده است که، گردنکشان و نیرومندان بشر که همچون کوه‏هاى قدیمى در اعماق جامعه نفوذ کرده و مستبدانه و بیدادگرانه بر همه شؤون اجتماع حکومت مى‏کردند و مانند تل‏هاى خاک، سرباز جامعه و مانع از پیشرفت بوده‏اند برابر آن یگانه دادگر رعیّت پرور، از جاى خود جسته و در پیشگاه وى به زانو در مى‏آیند.
و نیز در آخر آیه فرموده است: «هَلِخُوتْ عولام لو» راه‏ها و طریقه‏هاى او عالمى است. آیین و قوانین وى را جهانى و جاودانى خواند و عمر او را با عمر عالم برابر دانسته است.[16]
همچنین در این باره در کتاب «جنّات الخلود» آمده است:
حیقوق علیه‏السلام بعد از شعیا علیه‏السلام بر بنى اسرائیل مبعوث شده، با دانیال علیه‏السلام معاصر بود، در تورات بشارت‏ها به آمدن حضرت محمّد علیه‏السلام مى‏داد.
از جمله آنکه مى‏گفت: اى قوم! من دیدم صورت خرسوار را که جامه‏اى از نور پوشیده بود و دیدم شتر سوار را که نور روى او مانند آفتاب و ماه بود. مرادش از خرسوار حضرت عیسى و از شتر سوار حضرت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهبود. دیگر اینکه مى‏گوید: حق تعالى بیان حق را ظاهر گردانید از کوه فاران[17]و پُر شد آسمان‏ها از نور تسبیح او و امّتش.
سواران او در دریا جنگ خواهند کرد، چنان که در صحرا جنگ کنند و کتاب تازه خواهد آورد. پس از خراب شدن بیت المقدّس (مرادش از کتاب تازه قرآن است) دعایش در حقّ پیامبر خاتم این بود:
«اللهم صلّ على محمّد و آل محمّد و عجّل فرجهم و اهلک اعدائهم و انصر شیعتهم.»[18]
در کتاب «قصص الانبیا» نیز مطالبى در خصوص این بشارت آمده است، که به شرح زیر است:
زمانى که دانیال علیه‏السلام مبعوث به رسالت بود، حیقوق علیه‏السلام نیز به بنى اسرائیل بر انگیخته شد و قوم خود را به آمدن خاتم النبیین حضرت محمّد بن عبداللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بشارت داد. او از جهت زمان پس از شعیا علیه‏السلام بوده است. در انوار النعمانیّة نیز او را پس از موسى علیه‏السلام مى‏داند و او مردم را به فضیلت و توحید و کمال دعوت مى‏کرد.[19]
در سفر تثنیه آمده است که، خداوند به موسى علیه‏السلام فرمود: نبى‏اى را براى ایشان از میان برادرانشان مثل تو مبعوث خواهم کرد و کلام خود را به دهانش خواهم گذاشت و هر آنچه به او امر فرمایم، خواهد گفت. و هر کسى که سخنان مرا که او به اسم من مى‏گوید نشنود، من از او مطالبه خواهم کرد.
علماى یهود و نصارا از روى کتاب‏هاى خود کاملاً حضرت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را مى‏شناختند، ولى حبّ ریاست مانع از معرّفى آن حضرت بود، گرچه برخى از آنان قبلاً ایمان به وى داشتند؛ همان گونه که در قرآن کریم آمده است:
«الّذین اتَینهُمُ الْکتبَ یَعرفونَه کَمَا یَعرفُونَ اَبناءَهُم و انَّ فریقا مِنهُم لَیَکْتُبونَ الحَقّ و هُم یعلمون».[20]
[یعنى:]«علماى یهود و نصارا محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را مى‏شناسند؛ همان طورى که فرزندان خود را مى‏شناختند. همانا گروهى از آنان حقیقت را کتمان و پنهان مى‏کنند، در صورتى که واقعیّت را مى‏دانند.» یعنى محمّد بن عبداللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را با صفات و خصوصیّاتش مى‏شناختند؛ زیرا کتابشان به این مطلب ناطق است.
همچنین در احتجاجات حضرت على بن موسى الرضا علیه‏السلام با رأس الجالوت و جاثلیق و ارباب ملل در مجلس مامون تاکیدى بر این بشارت‏هاست؛ زیرا آن حضرت به راس الجالوت فرمود: آیا حیقوق نبى را مى‏شناسى؟ گفت: آرى! همانا من در حقّ او عارفم.
حضرت رضا علیه‏السلام فرمود: او گفته است و کتاب شما هم با این گفته ناطق است که خداوند از کوه «فاران» بیان را آورد و آسمان‏ها از تسبیح احمد و امّتش پُر شد، سوارانش در دریا جنگ مى‏کنند همان طورى که در خشکى جنگ خواهند کرد و بعد از خرابى  بیت المقدّس کتاب جدید خواهد آورد، یعنى قرآن؛ آیا این را مى‏شناسى و به آن ایمان دارى؟
رأس الجالوت گفت: این مطلب را حیقوق نبى علیه‏السلام گفته است و من آن را انکار نمى‏کنم.[21]

"شمعون" الصّفا رادم عیساش خبرداد
  "برنابا" را نیز مسیحاش خبر داد
 
موسى به مثنّى[22] ز وى کرد همى یاد
  در آیه عشرین ز تکوین خبر داد
 
یوشع نبى از ره تمکین خبر داد حیقوق زِیاران نبى کرد همى یاد
کز کوه حرا شمس فروزان نبوّت  بر جمله ورا گشت نمایان و پدیدار
 
بارى حضرت حیقوق علیه‏السلام نیز از جمله پیامبرانى است که در اعمال امّ‏داوود و در نیمه رجب، این گونه از او نام برده شده است:
اللّهم صلّ على هابیل و شیث و ادریس و نوح و هود و صالح و ابراهیم و... و حیقوق و دانیال...»
اسارت، هجرت و رحلت حضرت حیقوق علیه‏السلام
پس از آنکه «بختنصّر»، پادشاه جبّار کلده، «بابل» اورشلیم را تسخیر نمود، حیقوق نبى علیه‏السلام که زمانى مدیر و نگهبان مراسم مذهبى معبد حضرت سلیمان بود و از نسل حضرت موسى علیه‏السلاممى‏باشد، به همراه عدّه زیادى از یهودیان و از جمله حضرت دانیال علیه‏السلام به اسارت سپاه بختنصّر در آمدند و ایشان را به بابل انتقال داده که سال‏هاى طولانى به اسارت ماندند، تا آنکه در سال 539 قبل از میلاد مسیح کورش پادشاه ایران بابل را فتح کرد و طى فرمانى[23] دستور آزادى کلیه اسرا و زندانیان بنى اسرائیل را صادر نمود و آنان را تشویق به مراجعت به اورشلیم نمود.
ظاهرا پس از آزادى یهودیان، آن حضرت (حیقوق) به اتّفاق عدّه‏اى از پیروان خود راه ایران را در پیش گرفته و در محل فعلى تویسرکان سکونت مى‏گزیند و در همین محل رحلت نموده و به خاک سپرده مى‏شود.[24]
در جغرافیاى کامل ایران، نقل از «قاموس الاعلام» ترکى آمده است که، حیقوق در زمانى که یهود در اسارت کلدانیان بود، با جمعى به این ناحیه (تویسرکان) تبعید گشت و سرانجام شهید شد و در قصبه توى قدیم مدفون گردید.
در کتاب قصص الانبیا آمده است که، آن حضرت را همچون زکریا کشتند و سپس قطعه قطعه نمودند.[25]
امّا جریان نمایان شدن پیکر آن حضرت در اوایل سال 1372 ه . ش. در شهرستان تویسرکان، خلاف این گفتار را نشان مى‏دهد و به نظر مى‏رسد که منشأ این توهّم آن است که، بسیارى از تواریخ «شعیا» را همان حیقوق مى‏دانند[26] و یا از آن جا که این دو پیامبر را معاصر مى‏دانند، درباره کیفیّت شهادت و رحلت دچار اشتباه شده‏اند و نوشته‏اند که: شعیا را مانند زکریّا در میان درخت نهاده، او را با ارّه دو نیم کرده و شهید نمودند.
همچنین در این باره آمده است: حضرت «شعیا» قوم را به صلح و صفا دعوت مى‏کرد و از جنگ باز مى‏داشت. آن قوم سخن او را نشنیدند و جمع شدند تا «شعیا» را به قتل برسانند. او به درختى پناه برد؛ ارّه بر سر او گذاشتند و او را کشتند.[27]
ساختمان آرامگاه حیقوق نبى علیه‏السلام
ساختمان آرامگاه حیقوق نبى علیه‏السلام یکى از بناهاى قدیمى ایران است، که با توجّه به سبک معمارى جالب آن، به احتمال زیاد مربوط به دوره سلجوقیان مى‏باشد. بناى آرامگاه که از فاصله دور مانند یک برج مدوّر با سقف مخروطى به نظر مى‏رسد، داراى بدنه هشت ضلعى و گنبد دو پوش است. اساس بنا به این شکل است که، هشت ترک آجرى در آن ساخته شده که این هشت ترک در واقع ستون‏هاى اصلى بنا را تشکیل مى‏دهد. این هشت ترک با دیوارهاى آجرى به یکدیگر متّصل شده‏اند که در نتیجه، بدنه اصلى بنا به صورت سطوح هشتگانه به نظر مى‏رسد.
بر روى هر یک از هشت سطح خارجى دیوار بدنه طاق نماهایى باریک و کشیده ساخته شده و قسمت فوقانى هر طاق به طرز ساده و زبیایى کاشى کارى شده است. این کاشى کارى به شکلى طرّاحى گردیده که در عین سادگى و زیبایى، داراى برخى خطوط و نقوش جالب و ستاره‏هاى شش ضلعى است که به «ستاره داوود» معروف مى‏باشد. در قسمت فوقانى کاشى‏کارى یک سرى قطار بندى ساده از آجر جلب نظر مى‏کند و بعد از آن، یک ردیف آجرکارى ساده مانند تسمه گرداگرد بنا انجام شده که حدود پنج سانتى متر از سطح بدنه بیرون است و روى آن ردیف‏هایى از قطار بندى عریض آجرى همراه با نقوش برجسته تزیینى دیده مى‏شود که تماما از آجر ساخته شده و داراى زیبایى برجسته خاصّى است. در انتهاى پیشانى بنا نیز ردیفى از چهل کنگره برجسته آجرى با قاعده‏اى مثلّث شکل جلب توجّه مى‏کند که با فواصل مساوى در اطراف بنا ساخته شده است.
ارتفاع بنا از سطح زمین تا این قسمت، نزدیک هفت متر مى‏باشد و از این قسمت به بالا شکل مخروطى آن شروع مى‏شود که این شکل مخروطى حدود پنج متر ارتفاع دارد. بنابراین ارتفاع بنا کلاً دوازده متر است.
نماى بیرونى سقف مخروطى شکل از شانزده ترک ستون مانند تشکیل شده که با سطوح قوسى و نیم دایره متّصل به هم به طرز جالبى ساخته شده است و به اقتضاى شکل مخروطى، محیط دایره آجرى ترک‏ها در پایین بزرگ‏تر مى‏باشد و هر چه بالا مى‏رود، قطر نیم دایره‏ها کمتر مى‏شود و در منتهى الیه آن، قطر قوسهاى آجرى به حدّاقل مى‏رسد، و در این نقطه است که رأس مخروطى شکل سقف مقبره را تشکیل مى‏دهد. سقف بناى مقبره حیقوق که به شکل عجیب و جالبى ساخته شده، شاید بین سقف تمام ابنیه قدیمى ایران بى‏نظیر باشد و مى‏توان آن را نمونه‏اى از آثار با ارزش معمارى قدیمى ایران دانست که نظیر این قبیل ابنیه ـ که به ابنیه آرامگاهى معروفند ـ از سه هزار سال پیش در ایران رایج بود و ایرانیان قدیم آرامگاه‏هاى شخصیّت‏هاى مذهبى و علمى و سیاسى را تقریبا به همین شکل مى‏ساخته‏اند. پس از تسلّط اعراب، این قبیل ابنیه خراب شده و مدّتى احداث بنا به این شکل منسوخ گردید، ولى از زمان سلجوقیان مجدّدا احیا شد و از آن تاریخ بر روى قبور مشاهیر علمى و شخصیّت‏هاى مذهبى و سیاسى اقدام به ساختن چنین بناهایى نمودند.
این بناها از جهت فنّى و معمارى بسیار دقیق و حسابگرانه ساخته شده‏اند؛ زیرا به علّت مستدیر شکل بودن دیوارهاى جانبى، مقابل طوفان و زلزله مقاوم مى‏باشد و سقف مخروطى شکل نیز بنا را مقابل برف و باران به خوبى محافظت مى‏کند.
بى جهت نیست که بناى آجرى مقبره حیقوق نبى بیش از نهصد سال مقابل عوامل نامساعد طبیعى مقاومت کرده و همچنان سالم و پابرجا مانده است.[28]
گنبد قدیمى ساختمان حضرت حیقوق علیه‏السلام در زیر گنبد مخروطى فعلى قرار گرفته است؛ زیرا این گنبد مخروطى جدید الاحداث مى‏باشد. گنبد قدیمى قدرى کوتاه‏تر با انحنا و تحدّب کمى ساخته شده بود به طورى که تفاوت گنبد فعلى و قدیم به سختى معلوم مى‏شود.
سازنده گنبد مخروطى فعلى، استاد «هادى کهزادى تویسرکانى» مشهور به «حاج هادى» است که از استادان ماهر در این گونه کارها مى‏باشد. او درباره تعمیر این بنا مى‏گوید:
«چند سال قبل از پیروزى انقلاب اسلامى (در حدود سال 1352 شمسى) مسئولینى از کرمانشاه به تویسرکان آمدند و پس از احضار من گفتند: ما در نظر داریم یک گنبد مخروطى بالاى این گنبد ساخته شود.
 
پس از گفت و گوى کوتاهى و پس از اینکه آجرهاى قدیمى را به به شکل آجرهاى گنبد از یک ساختمان قدیمى محل «جولستان» تهیه و خریدارى نمودند، با کمال دقّت گنبد مخروطى فعلى را بالاى گنبد قبلى ساختیم و فضاى بین دو گنبد را که خالى بود، جهت استحکام پر کردیم، پس از آن سیّدى محترم، کاشى‏هاى قسمت فوقانى طاق را از کرمانشاه به همراه کاشى‏کار آورد و کاشى‏کارى را آنها انجام دادند.
یک طاق هم که زیر طاق قبلى در فضاى ساختمان بود و سقف اوّل ساختمان را تشکیل مى‏داد، قدرى سوراخ شده بود که از داخل ساختمان آن را اصلاح و مسدود نمودیم. بنابراین فعلاً ساختمان علاوه بر طاق مخروطى شکل، داراى دو طاق دیگر است که جمعا سه طاق است و در محاذى هم قرار گرفته‏اند.
سپس به دستور مهندس، اطراف ساختمان را از بیرون جهت استحکام، متجاوز از یک متر کندیم و با سنگ و آهک و سیمان و غیره آن را محکم نمودیم.»
صحن مقبره از داخل وسعت چندانى ندارد[29] و سطح دیوارها و سقف آن فاقد تریینات معمارى است. قبر دقیقا وسط قرار گرفته و روى آن سنگى کار گذاشته شده که کتیبه‏اى به خطّ فارسى و عبرى در آن حک شده است.
روى سنگ قبر، یک صندوق چوبى قرار دارد که روى یکى از سطوح جانبى آن تاریخچه‏اى از حیقوق به این شرح درج گردیده است:
حیقوق نبى از انبیاى قوم بنى اسرائیل از نسل حضرت موسى علیه‏السلام است. پدرش «شوعالویت» و مادرش «شونامیت» سراینده مراسم مذهبى در معبد حضرت سلیمان علیه‏السلام بوده است. اواخر سلطنت «پوشیاهو» مى‏زیسته که پس از خرابى معبد توسّط کلدانیان، به 586 سال قبل از میلاد، با حضرت «دانیال نبى» و سایرین به اسارت به بابل آمد، و پس از چندى آن حضرت به آپادانا[30] مهاجرت کرده و در همین سرزمین دعوت حق را لبیک گفته است. مجسّمه و تصاویرى از این حضرت در مجموعه موزه واتیکان وجود دارد.[31]
این مقبره از جهت تاریخى واجد اهمیّت بسیار است؛ زیرا تنها اثر موجود و مشهودى است که به نحو غیر قابل تردید؛ این حقیقت را ثابت مى‏کند که تویسرکان یکى از قدیمى‏ترین شهرهاى ایران، بلکه جهان است. شایان ذکر است که در بعضى کتب تاریخى و تحقیقى مذهبى که در کشورهاى اروپایى و آمریکایى چاپ و نشر شده، نام تویسرکان را به مناسبت این مقبره ذکر کرده‏اند.
واقعه نمایان شدن جسد حیقوق علیه‏السلام
آشکار شدن جسد حضرت حیقوق علیه‏السلام بعد از 2600 سال یکى از وقایع مهم تاریخى است که باعث شد توجّه عمومى به بارگاه آن حضرت، افزایش یابد. لازم به ذکر است که، قبلاً به علّت عدم شناسایى صاحب قبر، احترامى که شایسته و در شأن حضرت حیقوق باشد، صورت نمى‏گرفت، تا اینکه مرحوم آیت اللّه‏ خالصى زاده که او را انگلیسى‏ها در زمان رضا شاه از عراق به ایران تبعید کرده بودند و سال‏ها در نهاوند و تویسرکان تبعید شد، مردم را متوجّه مقام و منزلت این پیامبر بزرگوار نمودند.
ولى با این وصف به مرقد مطهّر و اطراف آن اقدام وتوجّهى نشد، تا اینکه در اوّل سال 1372 ه . ش. اراده الهى تعلّق گرفت که جسد مطهّر پس از 2600 سال در قبر نمایان شود و همین امر سبب عمران و آبادى این محلّ مقدّس گردید، به طورى که هم اکنون زایران زیادى از دور و نزدیک جهت زیارت به این محل، مشرّف مى‏شوند. آشکار شدن جسد به دنبال خبر دوّمین دستبرد سارقان به آرامگاه آن حضرت انجام شد.
لازم به ذکر است که اوّلین بار سارقین در ماه صفر سال 1382 قمرى، قبر حضرت حیقوق علیه‏السلامرا شکافته و احتمالاً اشیایى را دزدیده بودند. با شنیدن این خبر، اهالى تویسرکان براى کشف قضیه خود را به آن جا رساندند. از جمله، مؤلّف کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام به همراه مرحوم آیت اللّه‏ تالهى  رحمه‏اللهدر محل حاضر شدند، که مشاهده شد تقریبا به فاصله یک متر از کنار قبر مطهّر از طرف چپ درِ ورودى با آلات و اسباب مخصوصى نقبى زده‏اند. آقاى فوزى وارد نقب شد، دید که حدود یک متر از کف ساختمان را گود کرده‏اند تا به بالاى طاق آجرى رسیده و طاق را به اندازه‏اى که یک نفر پایین برود سوراخ نموده‏اند. وى از دریچه پایین رفت و به سردابى رسید که طول آن حدود سه متر و عرضش یک متر و ارتفاع آن 75 سانتى‏متر بود. در جنب سرداب طاقچه کوچکى قرار داشت که گویا جاى چراغ و کتابى بوده است و خاکى که موقع نقب زدن به پایین ریخته شده بود و در وسط سرداب تلّ گردید و دیگر چیزى دیده نشد. خدا داناتر است که آیا اشیایى در آن جا بوده و برده‏اند و یا چیزى به دست سارقین نیفتاده است. پس از اطّلاع مسئولین شهر آن روز، ژاندارمى را در آن محل جهت حفاظت گماشته و در را قفل نموده‏اند.
پس از چند روز، از طرف اداره باستان‏شناسى محلّ حفر شده را مسدود نمودند و دیگر درباره این موضوع مهم، کوچک‏ترین اقدامى از طرف دولت و اهالى نشد، و در تمام این مدّت سى سال، براى ما حالت تردید بود که آیا در همان موقع دزدان حرفه‏اى جسد مبارک را به عنوان یکى از اشیاى عتیقه برده‏اند یا نه؟ امّا براى دوّمین بار در اردیبهشت سال 1372 ه . ش، مجدّدا اطّلاع حاصل شد که قبر مبارک را شکافته‏اند و احتمالاً چیزى برده‏اند، پس از شنیدن این خبر، جمعى از موثّقین شهر تویسرکان براى بررسى موضوع به محل رفته و هنگامى که وارد سرداب قبر مى‏شوند، شروع به جست و جو در داخل آن مى‏کنند، ناگهان با جسد حضرت حیقوق علیه‏السلاممواجه مى‏شوند که بعد از 2600 سال از زیر خاک سالم نمایان مى‏شود.
رئیس دانشگاه آزاد تویسرکان (آقاى على محمّد برنا) مشاهدات خود را در این باره چنین بیان مى‏کند:
بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم
از اعظم توفیقات الهیه که شامل این حقیر بى بضاعت گردید آن بود که، شب سه‏شنبه اردیبهشت ماه 72 هجرى شمسى در خواب دیدم که آثار بدن حضرت حیقوق نبى علیه‏السلاممکشوف گشته و بنده با برخى از دوستانِ اهل ایمان مشغول تجدید دفن و مرمّت لحد و قبر ایشان مى‏باشیم.
 
البته بنده به این خواب چندان توجّهى ننمودم. صبح همان روز اینجانب که مسئول دانشگاه آزاد اسلامى واحد شهرستان تویسرکان بودم و دانشگاه نیز در جنب بارگاه حضرت حیقوق قرار دارد، طبق معمول به سر کار رفته و مشغول انجام وظیفه بودم که یکى از برادران فرماندارى تویسرکان به سراغ اینجانب آمد و از ظاهر شدن جسد پاک حضرت حیقوق علیه‏السلامخبر داد. موتور سیّار برق دانشگاه را به محلّ بارگاه بردیم و داخل سرداب را که قبر مطهّر در داخل آن قرار داشت، برق کشى نموده، روشن کردیم. با عدّه‏اى از برادران، از جمله حجّت الاسلام غلامحسین هدایتى نژاد، امام جمعه محترم تویسرکان، جسد حضرت حیقوق نبى علیه‏السلامرا زیارت کردیم.
جسد در قبر به طول 20/2 متر قرار داشت. تمامى جسد را لایه بسیار نازکى و نرمى از خاک پوشانده بود و سقف قبر با آجر طاق زده شده بود و چون از ناحیه پشت سر، قبر را شکافته بودند، تمام جمجمه مبارک قابل رؤیت بود. آثار سرخى و سیاهى مانند رگهاى ممتد بر روى جمجمه کاملاً دیده مى‏شد و خالى سیاه رنگ در ناحیه عقب سر قرار داشت.
اینجانب بیش از نیم ساعت در کنار بدن شریف توقّف نمودم، فضا کاملاً معنوى و داراى آرامش و معنویّت مخصوصى بود.
در آن جا چند رکعت نماز بجا آورده و دست خود را زیر سر مبارک ایشان قرار دادم و دقایقى دعا کردم.[32]
امام جمعه وقت تویسرکان (حجّت الاسلام غلامحسین هدایتى نژاد) نیز که یکى دیگر از شاهدان ماجرا بودند که مشاهدات خود را به شرح زیر ذکر کرده است:
"السلام على اولیاء اللّه‏ و اصفیائه، به دنبال تجاوز و دستبرد عوامل سودجو و مفسد به آرامگاه حیقوق علیه‏السلام، اوایل بهار 1372 تصمیم گرفته شد تحقیقاتى توسّط «سازمان میراث فرهنگى کشور» انجام گیرد و سپس تمهیدات کامل براى جلوگیرى از تکرار این گونه حوادث در اطراف و جوانب آن به عمل آید.
پس از تلاش دو ـ سه روزه، قبر مطهّر نمودار گشت و افرادى از نزدیک خصوصیّات آن را مشاهده نمودند، من جمله اینجانب که به اختصار مشاهداتم را بیان مى‏کنم:
«قریب یک متر و نیم پایین‏تر از کف مرقد مطهّر، سردابى است با آجرهاى پخته چهار ضلعى. ابعاد این سرداب حدود یک متر و نیم در دو متر با سقفى نسبتا کوتاه در قسمت قبله آن یک طاقچه و گنجه مانندى وجود دارد، در ناحیه جنوب شرقى سرداب نزدیک به درِ ورودى فوقانى، قبر مطهّر واقع شده است. قبر در زمین بِکر کنده شده و نماى روى آن آجر چهار ضلعى مى‏باشد، گوشه‏اى از قبر را باز نموده بودند براى تحقیق که پس از کنار زدن لایه خاک نرمى که روى جسد بود، استخوان سر پیدا شد صحیح و سالم.
رنگ استخوان جمجمه سفید و در ناحیه راست جمجمه قسمتى قرمز رنگ با لکّه‏هاى ریز سیاه دیده مى‏شد. وضعیّت جسد و سر در داخل قبر به عکس مسلمین بود؛ یعنى به شانه چپ دفن شده بود. قبر وضعیّتى طبیعى داشت و هیچ اثرى از دست خوردگى، نه از اطراف و نه از سقف در آن به چشم نمى‏خورد و به احتمال قوى عواملى که بدان دستبرد زدند، نتوانسته‏اند قبر را پیدا نمایند. لذا از گزند حوادث به دور مانده است. البته مسایل دیگرى هم مشاهده مى‏شد و به ذهن خطور مى‏کرد که جهت رعایت اختصار فعلاً به همین چند سطر اکتفا مى‏شود.
به امید احیاى این مرقد مطهّر، به گونه‏اى که مؤمنین و علاقه‏مندان از دور و نزدیک به زیارتش مشرّف و از برکاتش بهره‏مند گردند! ان شاءاللّه‏.»
پس از ظاهر شدن جسد مبارک و تألیف کتاب درباره حیقوق علیه‏السلام تعدادى خبرنگار و فیلم بردار از تهران براى گزارش جریان به تویسرکان آمدند و تحقیقات نمودند.
یک روز هم در مدرسه علمیّه با حضور عدّه‏اى از علما و بزرگان مصاحبه‏اى انجام دادند. از جمله با استاد محمّد حسین ترک ـ استادکار میراث فرهنگى ـ وى اوّل کسى بود که به قبر مطهّر رسید و از بالاى قبر، دریچه‏اى احداث نمود.
مشاهدات و گفتار استاد بنّا در نوارى ضبط و نزد جناب آقاى ولى اللّه‏ فوزى بایگانى شده است. استاد، بخشى از مشاهدات خود را این چنین نقل مى‏کند: ابتدا کارگر به دستور من، بالاى قبر را 30×30 سانت شکافت. به مجرد شکافتن، نور خیره کننده‏اى به چشم خورد که تمام محوّطه قبر را روشن کرد، در صورتى که آن جا قبلاً تاریک و ظلمانى بود؛ قسمتى از صورت آن حضرت را دیدم و دست به سر و صورتش کشیدم. (بقیّه مشاهدات در نوار ضبط است.)
لازم به ذکر است که از جسد مطهّر فیلم ویدیویى نیز تهیه شده و هم اکنون در آرشیو دانشگاه آزاد اسلامى تویسرکان موجود مى‏باشد.
کرامات حضرت حیقوق علیه‏السلام
مرقد مطهّر حضرت حیقوق علیه‏السلام همواره مورد توجّه بیماران و گرفتاران
[1]- «منسى» همان منشه مى‏باشد که دانستانش گذشت.
 
[2]- پادشاهان عهد عتیق، کتاب دوّم، باب بیست و یکم.
 
[3]- کتاب المقدس عهد عتیق: 615.
 
[4]- پادشاهان عهد عتیق، کتاب دوّم: 621.
 
[5]- صدقیا 21 ساله بود که پادشاه شد و یازده سال در اورشلیم سلطنت نموده و در نظر «یَهُوه» خداى خود شرارت ورزیده در حضور ارمیاى نبى که از زبان خداوند به او سخن گفت تواضع ننمود و به سوى خداى اسرائیل بازگشت ننمود. عهد عتیق: 728.
 
[6]- در بستان السیاحه شیروانى، صفحه 171 آمده است که پس از درگذشت حضرت سلیمان علیه‏السلام تمام کننده مسجد الاقصى چندگاهى بر وفق دلخواه گذشت، اسباط بساط انبساط را از خانه‏هاى قلوب اولاد سلیمان برچیدند و روى انقیاد از احفاد آن حضرت برگردانیدند و چنبر متابعت از گردن خویش برآوردند و طریق ملوک الطوایفى را پیشه کردند.
هرج و مرج و اغتشاش تمام، در مُلک و ملّت ظهور یافت. مدّت 261 سال بدین منوال گذشت، روز به روز فساد و عناد ایشان زیاده گشت. جمعى کثیر از انبیا و اوصیاى دوستان خدا را به قتل رساندند و جمعى غفیر از اشراف و اعیان ملت و اهل معرفت را خوار و بى اعتبار کردند. بنابراین، آتش قهر الهى برانگیخت، بختنصّر بابلى، ششصد هزار کس از دیار بابل برانگیخت، پس از آنکه اکثر بلاد شام را تصرّف کرد، روى به بیت المقدّس آورد.
پس از اندک زمان، شهر را مسخّر نمود، هفتاد هزار کس از اعیان و اشراف آن جا را به قتل رساند و هفتاد هزار نفر از اولاد ملوک و احبار و اخیار بنى اسرائیل را اسیر کرد. عمارت و بناهاى حضرت سلیمان علیه‏السلام را ویران ساخت و چنان شهرى را که قرن‏هاى بسیار از حوادث روزگار مصون بود، از حیّزآبادى برانداخت و تورات حضرت موسى را بسوخت. 930 سال از وفات حضرت موسى علیه‏السلام گذشته بود که بیت المقدّس به دست حضرت سلیمان به اتمام رسید.
 
[7]- پادشاهان عهد عتیق، کتاب دوّم: 622.
 
[8]- کهنة جمع کاهن.
 
[9]- وقایع ایام عهد عتیق، کتاب دوّم: 728.
 
[10]- آلبرشاندوز، کورش، ترجمه محمّد قاضى، تهران نشر، 1374: 347.
 
[11]- کتاب حیقوق نبى: 1358.
 
[12]- کتاب حیقوق نبى، باب سوّم: 1359.
 
[13]- کوه «فاران» به اتّفاق مورّخین عرب و گروهى از مفسّرین تورات در مکّه معظّمه است.
 
[14]- معناى آمدن خالق از جنوب، ظهور رحمت الهیّه است از جهت بیت المقدس.
 
[15]- محمّد صادقى تهرانى، بشارت عهدین: 90.
 
[16]- همان.
 
[17]- کوه فاران از کوه‏هاى مکّه است به فاصله یک روز راه تقریبا 30 کیلومتر.
 
[18]- جنات الخلود: 188.
 
[19]- عماد زاده، قصص الانبیاء: 682.
 
[20]- رأس الجالوت، بزرگ یهود و جاثلیق، بزرگ و رئیس نصارا است.
 
[21]- بحار الانوار 4: 163.
 
[22]- صفر تثنیه همان گونه که گذشت عهد عتیق.
[23]- اصل فرمان کورش که در عهد قدیم آمده به این شرح است:
کورش پادشاه فارس چنین مى‏فرماید: یَهُوَه خداى آسمان‏ها تمام ممالک زمین را به من داده است و او مرا امر فرموده که، خانه‏اى براى وى در اورشلیم که در یهود است بنا نمایم، پس کیست از شما تمامى قوم او، یَهِوَه خدایش همراهش باشد و برود.
در مدح و ستایش کورش در تفسیر «منهج الصّادقین» ضمن روایتى از پیغمبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهآمده است که، حق تعالى به بعضى از پیامبران آن عصر وحى کرد که، پادشاهى از پادشاهان پارس را که کورش نام دارد و مردى مومن است، امر کند که، بنى اسرائیل را از دست «بختنصر» بستاند و حُلى بیت المقدّس را از او گرفته، به موضع خود ببرد.
همچنین در کتاب قصص الانبیا نوشته سیّد نعمت اللّه‏ جزایرى آمده است: ثمّ تَفَضّل اللّه‏ علیهم بالرحمة اى تفضل على بنى اسرائیل فامر ملکا من ملوک فارس عارفا اللّه‏ سبحانه، فردّهم الى بیت المقدّس فاقامهم به مأة سنة على الطریقة المستقیمة و الطاعة، در کتاب عهد عتیق آمده است که، خداوند روح کورش پادشاه فارس را برانگیخت تا در تمامى ممالک خود فرمانى نافذ کرد. برخى از دانشمندان و محقّقان، ذوالقرنینى را که در قرآن مجید آمده است را همان کوروش شاهنشاه هخامنشى مى‏دانند که در سال 539-560 قبل از میلاد مى‏زیسته است، و گفته‏اند: او بود که امپراتورى ایران را تأسیس و میان دو کشور فارس و ماد را جمع نمود، بابل را مسخّر و به یهود اجازه مراجعت از بابل به اورشلیم را صادر نمود و در بناى هیکل کمک‏ها کرد، مصر را به تسخیر خود درآورد، آنگاه به سوى یونان حرکت نموده و بر مردم آن جا مسلّط شد و پس از آن به طرف مغرب رهسپار گردیده آنگاه رو به سوى مشرق نهاد و تا اقصى نقاط مشرق پیش رفت.
این قول را برخى از علماى نزدیک به عصر یعنى (سَراحمدخان) که قبلاً وزیر هند بود، ابداع نموده و مولانا (ابوالکلام آزاد) در تقریب و ایضاح آن سخت کوشیده است. آرى، علاّمه طباطبایى قدس‏سرهم در تطبیق ذوالقرنین بر کورش در چند صفحه مطالبى را بیان نموده که تلخیصى از آن را در این پاورقى مى‏آوریم:
اجمال مطلب اینکه آنچه در قرآن از وصف ذوالقرنین آورده با این پادشاه با عظمت تطبیق مى‏شود؛ زیرا اگر ذوالقرنین مردى مومن به خدا و متدیّن به دین توحید بود، کورش نیز بود، و اگر پادشاهى عادل و رعیّت پرور و داراى سیره رفق و احسان بود، این نیز بود و اگر او پادشاه سیاستمدار بود، کورش هم این وصف را دارا بود و اگر خداوند به ذوالقرنین همه چیز داده به او نیز داده بود و اگر میان دین و عقل و فضایل اخلاقى وعده و عُدّه و ثروت و شوکت و اسباب براى ذوالقرنین جمع کرده، براى کورش پادشاه هخامنشى فارس نیز جمع کرده بود.
امّا مسئله ایمان کورش به خداى یکتا و به روز رستاخیر به این دلیل است که در کتاب عزرا (اصحاح 1) و کتاب دانیال (اصحاح 6) و کتاب اشعیا (اصحاح 25 و 22) که کتب عهد عتیقند، کورش را تحلیل و تقدیس نموده‏اند و حتّى او را در کتاب اشعیاى نبى، راعى (رعیت دار خدا) نامیده است.
در اصحاح 45 چنین گفته است: پروردگار به مسیح خود درباره کورش چنین فرمود: کورش آن کسى است که من دستش را گرفتم تا کمرگاه دشمن راخرد کند...
علاوه بر این نقوش و نوشته‏هایى با خطّ میخى که از عهد داریوش کبیر به دست آمده و هشت سال بعد از او نوشته شده، گویاى این حقیقت است که، کورش، مردى موحّد و یکتا پرست بوده نه مشرک.
درباره فضایل نفسانى و اخلاقى او همین قدر کافى است که مى‏بینیم وقتى بر ملوک «ماد» و «لیدیا» و «مصر» و یاغیان بدوى در اطراف «بکتریا» که همان بلخ باشد و غیر اینها ظفر مى‏یافت، با آنان چه معامله‏اى مى‏کرد. از مجرمان عفو و گذشت مى‏نمود، بزرگان و کریمان هر قومى را اکرام و ضعیفان آنان را ترحّم مى‏کرد، مفسدان و خائنان را به مجازات مى‏رساند، علاوه از اینها مورّخین قدیم یونان، مانند «هردوت» وى را به مروّت و رأفت ستوده‏اند و به بهترین وجه ستایش و ثنا گفته‏اند.
و امّا اینکه چرا کورش را ذوالقرنین گفته‏اند (داراى دو قرن)، براى این است که، به مشرق و مغرب رسید و لشکرکشى کرد، همان سیرى که به طرف «لیدیا» نمود، به طرف غرب بود و آن سیرى که به طرف «بکتریا» براى خاموش نمودن غایله قبایل وحشى و صحرانشین نمود، به طرف شرق بود؛ زیرا این قوم همیشه در کمین نشسته و به اطراف خود هجوم آورده فساد مى‏کردند. مجسمه سنگى که اخیرا در مشهد مرغاب در جنوب ایران از وى کشف شده، جاى تریدى نمى‏گذارد که همو ذوالقرنین بوده است. در این مجسمه دو شاخ دیده مى‏شود که هر دو در وسط سر او در آمده، یکى به طرف جلو و یکى به طرف عقب خم شده که این کشف با گفته قدماى مورّخین که گفته‏اند او تاج یا کلاهخودى داشته که داراى دو شاخ بوده، مطابقت دارد.
امّا سدسازى کورش:
سدّ موجود در تنگه جبال قفقاز، یعنى سلسله جبالى که از دریاى خزر شروع شده و تا دریاى سیاه امتداد دارد، و آن تنگه را «داریال» مى‏نامند که ظاهرا تحریف شده «داریول» است، به لغت محلّى آن سد را سدّ «دمیرقاپو» یعنى دروازه آهنى مى‏گویند و تنها سدّى که در ساختمانش آهن به کار رفته همین سدّ است و انطباق آیه شریفه چنین است:
«...فاعینونى بقوة اجعل بینکم و بینهم ردما*اتونى زبرالحدید... افرغ علیه قطرا» بر این سد روشن است و نمى‏تواند دیوار چین باشد؛ زیرا هم دیوار چین و هم سدهاى دیگرى که در آن نواحى هست، هیچ یک از آهن و مس ساخته نشده، بلکه همه با سنگ است و از میان شواهدى که این مدّعا را تایید مى‏کند، وجود نهرى در نزدیک این سد است که آن را نهر «سایروس» مى‏گویند و کلمه «سایروس» در اصطلاح غربى‏ها نام «کورش» شاه ایران است و نه نام پسر فیلقوس پادشاه جبّار؛ زیرا محقّقین درباره اسکندر نوشته‏اند که، وى در راه کشور گشایى افراد بسارى را کشت و خونریزى در عالم به پا کرد در صورتى که قرآن ذوالقرنین را عادل، مهربان و مخالف ظلم معرّفى کرده است. (چکیده‏اى از تفسیر المیزان، علاّمه طباطبایى، جلد 26).
در کتاب داستان باستان آیت آللّه‏ نورى همدانى نیز آمده است: «پس از آنکه اسکندر بر سپاه ایران غالب شد، چهل میلیون قطعه طلا و نقره و آلات و ظروف طلا و جواهر آگین و اشیاى نفیس به عنوان غنیمت تحت تصرّف مردم یونان در آمد که آنها را با بیست هزار استر و پنج هزار شتر حمل کردند.
و وقتى که اسکندر به شهر شوشتر آمد، دفینه‏اى از دارا به دست آورد که محتواى پنحاه هزار طالیت بود و هر طالیت، دویست هزار دینار طلا است.
وقتى که به تقاضاى همخوابه‏اش به شهر اصطخر وارد شد، مبلغ یکصد و بیست هزار طالیت از مردم شهر به غارت برد و سپس همه شهر را که سال‏ها پایتخت پادشاهان ایران بود، خراب کرد و به آتش کشید و حتّى دستور داد تخت جمشید را سوزانیدند و ویران کردند.»
در این هجوم کتاب مذهبى ایرانیان آن عصر که «اوستا» نامیده مى‏شد، از میان رفت. ولى اللّه‏ فوزى گوید: در اصحاح 45 (فصل 45) کتاب اشعیا که علاّمه طباطبائى اشاره فرموده است، در ترجمه «ولیم گِلِن قسیس و معلم علم الهى» (که از اصل زبان عبرانى به سال 1273 هجرى، 1856 میلادى ترجمه شده است) به این نحو درباره کورش آمده است:
"خداوند در حقّ مسح کرده خود، کورش چنین مى‏فرماید: «چون که من او را به قصد اینکه طوایف از حضورش مغلوب شوند، به دست راستش گرفتم. پس کمرگاه ملوک را حل کرده، درهاى دو مصراعى را پیش رویش مفتوح خواهم کرد که دروازه‏ها بسته نگردند. من در پشاپیشت رفته، پستى‏ها را هموار مى‏سازم و درهاى برنجین را شکسته، پشت بندهاى آهنین را پاره پاره مى‏نمایم. خزینه‏هاى ظلمت و دفینه‏هاى مستور به تو مى‏دهم، تا بدانى من که تو را به اسمت مى‏خوانم، خداوند و خداى اسرائیلم." همچنین در کتاب اشعیا، آیه 28 فصل 44 آمده است: "خداوند درباره کورش فرمود که، شبان من اوست و تمام مشیّتم را به اتمام رسانیده به اورشلیم خواهد گفت که بنا خواهى شد."
 
[24]- تویسرکان: 138-128، بناهاى آرامگاهى: 271، بقعه حیقوق: 35.
 
[25]- عماد زاده، قصص الانبیاء: 676 و 677.
 
[26]- عماد زاده، قصص الانبیاء: 682.
 
[27]- همان: 676.
 
[28]- محمّد مقدم گل محمّدى، تویسرکان.
 
[29]- متأسّفانه، این گنبد عتیقه با شکوه به علّت کم وسعتى و تنگى فضا، گنجایش بیش از سه چهار نفر را براى خواندن نماز و زیارت ندارد و این خود نقصى به حساب مى‏آید.
معمولاً زایران مشاهد مشرّفه هنگامى که نماز و دعاهاى خود را در اطراف ضریح مى‏خوانند و با خداى خود راز و نیاز مى‏کنند، خضوع و خشوع بیشترى به آنان دست مى‏دهد تا در محلّى که از حرم دور باشد.
بنده دو سال قبل پیشنهادى به مسئولان میراث فرهنگى و شهردارى دادم که خوشبختانه، مورد تأیید قرار گرفت و آن اینکه، یک گنبد به شکل همین گنبد از هر طرف به شعاع 20 متر و به بلندى گنبد اصلى همچون ضریح در وسط قرار گیرد تا زایران هم محلّ خوبى براى نماز و عبادت داشته باشند و هم گنبد عتیقه که حدود نهصد سال قدمت دارد، از حوادث جوّى از قبیل طوفان و باران و برف مصون و محفوظ بماند.
 
[30]- آپادانا، تخت جمشید.
 
[31]- عکس مجسمه حضرت حیقوق در آخر کتاب آمده است.
 
[32]- اصل این نامه با امضا نزد آقاى ولى اللّه‏ فوزى تویسرکانى، مؤلّف محترم کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام محفوظ است.
 
بوده است و آنان کنار قبر مطهّر این پیامبر بزرگوار، شفاى مرض و رفع گرفتارى را از خداوند مسئلت مى‏نمایند و این پیغمبر را نزد خدا واسطه قرار مى‏دهند و خداوند هم گرفتارى آنان را رفع مى‏نماید، که به بعضى از آنها اشاره مى‏شود:
1ـ آقاى ولى اللّه‏ فوزى، مؤلّف کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام از یکى از افرادى[1] که در وصف حیقوق نبى علیه‏السلاماشعارى سروده بود، دلیل توجّه به این پیامبر را پرسید، او در جواب چنین گفت:
«براى این کار انگیزه‏اى بس شگفت دارم و آن اینکه، چند سال به بیمارى کلّیه مبتلا شدم. پس از مراجعه و بسترى شدن در بیمارستان‏هاى تویسرکان، کرمانشاه و تهران و مراجعه به پزشک متخصّص، نتیجه‏اى حاصل نشد. بر عکس، چنان درد بر من مستولى شد که مى‏خواستم زمین را با چنگ و ناخن بکنم. پس از سه ـ چهار روز که از تهران با یأس و ناامیدى مراجعت کردم، بعد از ظهر یکى از روزها، چهار نفر از همکاران فرهنگى مرا به دوش گرفتند و به زیارت حضرت حیقوق علیه‏السلام بردند؛ زیرا راه حرم ناهموار بود و توان راه رفتن نداشتم.
پس از اینکه دعاى توسّل را دسته جمعى خواندیم، آن حضرت را واسطه قرار داده و شفاى عاجل مرا از خداوند منّان خواهان شدند.
پس از یک ساعت توقّف و تخفیف درد، خلاصه با بهبودى کامل با پاى خود، پیاده به منزل برگشتم و آثارى از درد و ناراحتى مشاهده نکردم.
چون قدرت مالى نداشتم، به عنوان سپاس و تشکّر، با زحمت زیاد کتاب تاریخ انبیا را که در لابلاى صفحاتش شرح حال آن بزرگوار بود، تهیه و پس از چند روز مطالعه دقیق به زیارت مرقدش رفتم و در آن جا به مدّت یک ساعت، 22 بیت شعر در شرح حالش سرودم و به یکى از اساتید خط دادم که اشعار را نوشته و بر دیوار بقعه متبرّکه نصب کنند.
وى افزود: تیمسار دانش که براى نظارت بر انتخابات به تویسرکان آمده بود، چون به زیارت حضرت حیقوق علیه‏السلام رفت و اشعار مذکور را که در حرم آن حضرت نصب شده بود، قرائت کرد، به حال غربت و شهادت آن بزرگوار گریست و آن حضرت را براى پیش آمد مهمّى که گرفتار شده بود، واسطه قرار داد و تعهّد کرد که، اگر خداوند حاجتش را روا کند و گرفتارى‏اش را بر طرف نماید، براى اصلاح راه بقعه و عمران آن تا حدّ قدرت بکوشد.
خوشبختانه، در ساعت 10 همان روز از تهران، تلفنى به او نوید مى‏دهند که مشکل بر طرف شده و نگرانى رفع گردیده است. تیمسار پس از آنکه بنده را به حضور طلبید و جریان را شرح داد، مقرّر شد که براى تسطیح راه و تعمیر بقعه متبرّکه، نهایت مجاهدت را مبذول دارد که در حال حاضر مورد استفاده قرار گرفته است.
2ـ یک خبر غیبى از آینده: یکى از فرهنگیان تویسرکان به نام آقاى حاج على مراد نانکى مطلب زیر را در اختیار مؤلّف کتاب حیقوق نبى علیه‏السلام قرار داده است: «عروس اینجانب به نام زهره شوشترى در بهمن ماه به علّت عارضه‏اى، دختر هشت ماهه‏اى را سقط نمود که در اثر آن، بسیار نارحت بود. خانمى به نام زهره سورى ـ همسایه ـ در شب 15/11/75 در خواب مى‏بیند که زهره شوشترى در کنار مرقد مطهّر حضرت حیقوق علیه‏السلامنشسته و در کنارش گهواه‏اى است. خطاب شد که، به همین زودى خداوند فرزندى پسرى به او مى‏دهد و سفارش کردند که نام او را «حسین» بگذارید و جشن نیمه شعبان را هم در کنار حرم حیقوق علیه‏السلام بگیرند. در ماه شعبان 76 مادرش اصرار کرد که جشن تولّد حضرت ولى عصرـ عجّل اللّه‏ تعالى فرجه ـ را در کنار حرم برقرار کنیم! بنده گفتم: اگر خواستید جشن بگیرید، جریان خواب را به کسى نگویند؛ زیرا ممکن است این خواب از رؤیاهاى صادقه نباشد.
در همان موقع آقاى حاج ستّار رهبرى که از اعضاى هیئت امناى حرم هستند و راجع به جشنى که گرفته بودیم، سؤال کردند و گفت که تا کنون سابقه نداشته در این مکان جشنى بگیرند. عرض کردم بى‏جهت نیست. جهت را سؤال کرد، بنده نیز امتناع نمودم و گفتم تا مدّتى نمى‏توانم جریان را بگویم.
ولى پس از گذشت آن مدّت، در روز پنجشنبه 28/2/76 انتظار ما به پایان رسید و خداوند پسرى به عروسم عطا کرد و اسمش را طبق سفارش حضرت حیقوق علیه‏السلام حسین گذاشتیم.» (در این رابطه نوشته و امضاى آقایان و خانم‏ها محفوظ است.)
3ـ یکى از برادران دینى مورد وثوق درباره زیارت حضرت حیقوق علیه‏السلام جریانى را بیان کرد که چون شنیدنى بود، از ایشان خواستم مشاهده خود را با دقّت بنویسد.
«بنده در کودکى علاقه مخصوصى به صاحب این گنبد داشتم، ولى چون قبور یهودیان این شهر در اطراف این گنبد بود، به گنبد جهودان معروف بود. درى سنگین از سنگ داشت که بنده با زحمت آن را باز مى‏کردم تا در سال 1312 شمسى که آیت اللّه‏ شیخ محمّد خالصى، زمان رضا شاه به تویسرکان تبعید شدند و همیشه تحت نظر بود و با یک نفر مأمور آمد و رفت مى‏کرد و به زیارت این قبر مى‏آمدند، که یهودى‏ها هم از این جریان خوشحال بودند. یک روز در معبدشان آقاى خالصى را دعوت کردند. بنده در آن جلسه بودم. صحبت‏هایى نیز کردند. از جمله سؤالاتشان درباره حضرت حیقوق علیه‏السلام این بود که، مگر این بزرگوار، پیغمبر نیست؟ فرمودند: آرى! از پیامبران بنى اسرائیل است. گفتند: چرا بچّه‏هاى مسلمان به او توهین مى‏کنند؟ فرمود: جاهل و نادانند، من تصمیم دارم دیوارهاى ویران شده آن را تعمیر و صحن حیاط را مسطح و زیارتگاه عموم قرار دهم.
در همان زمان، معظّم له را از تویسرکان به یزد تبعید نمودند. از آن تاریخ تا به حال، مسلمان‏ها از واقعیّت با اطّلاع شده به زیارت مى‏آمدند. مخصوصا براى بنده علاقه شدیدى به وجود آمد که مکرّر به زیارت آن سفیر الهى مشرّف مى‏شدم.
امّا آنچه مشاهده کردم، بعدازظهر روز پنجشنبه که به زیارت مى‏رفتم، در آن طرف بقعه، به فاصله یکصد و سى متر دیدم یک نفر ـ که به نظرم ساده و بى آلایش مى‏آمد ـ به طرف بقعه مى‏آید. با خود گفتم این شخص با معرفتى است، باید با هم صحبت کنیم و بدانم که چه طور حضرت حیقوق علیه‏السلام را شناخته و از کجا مى‏آید. او مى‏آمد، من نیز به طرف بقعه مى‏رفتم. او به فاصله پنج متر زودتر به بقعه رسید و داخل شد، من هم بلافاصله پشت سرش رفتم، امّا کسى را ندیدم.
وى ادامه مى‏دهد، یک روز بعدازظهر تنها در بقعه مطهّر بودم، از آن جایى که به زینب کبرى علیهاالسلامبسیار علاقه داشتم و دارم، به خاطرم گذشت چند بیتى ساده که در مصایب آن بانوى بزرگوار سروده بودم بخوانم، از قبیل:
 
کجایى، اى گل بى خار زینب
  کجایى، اى گل گلزار زینب
شهاگردست تو بودى به دستم
  چرا کنج خرابه مى‏نشستم
 
هنگامى که شروع به خواندن کردم، دیدم خانم موقّرى با چادر مشکى که هیچ جایى از او دیده نمى‏شد، وارد بقعه شد و کنار بقعه، نزدیک در نشست. بعد از قریب ده دقیقه از اتمام مرثیه، حرکت کرد و رفت، و عجیب این است که، هنگام ورود و خروج او، اصلاً و ابدا براى من قدرت حرکت و تکلّم نبود غیر از خواندن مصیبت، ولى پس از خارج شدن دیدم توانایى حرکت دارم.
چون به بیرون نگاه کردم، کسى را ندیدم، فهمیدم این مخدّره فاطمه زهرا علیهاالسلام بوده است! زیرا قبل از خواندن، گفتم اى فاطمه! مى‏خواهم مصیبت دخترت را بخوانم؛ لذا تشریف آوردند و یقین کردم که صاحب اصلى عزاها که فاطمه زهراست، در مجلس هستند. والسلام.»[2]
زیارتنامه حضرت حیقوق علیه‏السلام
«السّلام على اَولیاءِ اللّه‏ و أصفیائه. السّلام على اُمَناءِ اللّه‏ و أحبّائه. السّلام على انصارِاللّه‏ و خُلفائه. السّلام على محالِّ مَعرفة اللّه‏. السّلام على مَساکِنِ ذِکْراللّه‏. السلام على مُظْهِرى امراللّه‏ و نهیه. السّلام على الدّعاة الى اللّه‏. السّلام على المُسْتَقرِّینَ فى مرضاتِ اللّه‏. السّلام على المخلصین فى طاعَةِ اللّه‏. السّلام على الاَدِلاّء عَلى اللّه‏. السّلام على الّذین مَنْ والاهمْ فَقَدْ والى اللّه‏ وَ مَنْ عاداهُمْ فَقَد عادى اللّه‏ و مَنْ عَرَفَهُم فَقَد عَرِفَ اللّه‏ وَ مَنْ جَهلَهم فَقَدْ جهل اللّه‏ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِهِم فَقَدِ اعْتَصَمَ باللّه‏ِ وَ مَنْ تَخلّى منهُم فقد تَخلّى من اللّه‏ عَزَوَجّل و اُشهِدُ اللّه‏ اَنّى سِلْمٌ لِمَن سالَمْتُم وَ حَرْبٌ لِمَن حارَبْتُم مومِنٌ بِسرّکم و علانیتکم مفوّض فى ذلک کُلّه الیکم. لَعَنَ اللّه‏ عدوّ آل محمّد مِن الجنِّ و الانس و أبرأ الى اللّه‏ منهم و صلّى اللّه‏ على محمّد و الِه.
[السّلامُ عَلَیک یا حیقوق یا نبىّ اللّه‏ و رحمة اللّه‏ و برکاتُه]»[3] لازم به ذکر است، این زیارتنامه را نزد قبر همه پیامبران و امامان و اولیاء مى‏توان خواند.
سروده‏اى در وصف حیقوق نبى علیه‏السلام
 
اینکه تویسرکان چنین بافر بود
  مدفن حیقوق پیغمبر بود
 
این همه ناز و تنعّم بهر ما
  از قدوم و یُمن آن سرور بود
 
یک نظر بنما به جنّات الخلود
  تا بدانى شرح گفتارش چه بود
 
از پس غیبى به احمد مژده داد
  کوه فاران گفت زو پرنور باد
 
گفت دینش حق و حقّش یاور است
  بر تمام انبیا او سَرور است
 
گر بخواهى رستگارى و نوا
  باش زایر در تویسرکان ما
 
تاببینى عزّتش نزد خدا
  تا ببینى تو ز بعد قرن‏ها
 
منکشف جسم شریف اطهرش
  تازه و سالم سر و پا پیکرش
 
تا نگوید کذب هست این مدّعا
  عکس هم برداشتند زین ماجرا
 
بینشا از بهر عبرت‏هاى ما
  آیتى از حق بود در هر کجا[4]

[1]- آقاى اسماعیل صلواتى، دبیر بازنشسته تویسرکان.
 
[2]- محمّد هاشمى تویسرکانى، معلم بازنشسته.
 
[3]- مفاتیح الجنان، زیارت جامعه، به نقل از من لا یحضره الفقیه.
 
[4]- آقاى محمّد هاشمى.

این آرامگاه در 25 کیلومترى جنوب باخترى تویسرکان، در میان روستاى ابودرداء[1]قرار دارد.

بناى قبلى که از خشت و گل و سنگ‏هاى کوهستانى ساخته شده بود، بر اثر فرسودگى تخریب گردید و به صورت تلّى از خاک در آمد. در سالیان اخیر، به همّت اهالى خیّر بنایى ساده و مربّع شکل به ابعاد 5/4×5/4 متر ساخته شد که سه در از سه جهت آن تعبیه شد و در وسط آن صورت قبرى ملاحظه مى‏شود. بر بالاى بقعه، گنبدى غنچه‏اى به قطر 5/1 و ارتفاع بیش از 2 متر ساخته شده که فاقد تزیینات مى‏باشد. پیرامون این بقعه، گورستان عمومى اهالى روستا است.

این آرامگاه مقابل قبرستان و گلزار شهداى روستاى کهنوش[1]چسبیده به حسینیه روستا، در 34 کیلومترى شمال باختر تویسرکان واقع شده و مشهور به «کمربسته امیرالمومنین علیه ‏السلام» است.

بقعه، بر روى تپّه‏اى که حدود دو متر از سطح کوچه ارتفاع دارد واقع شده و درِ آن از جانب شمال شرق باز مى‏شود. بنایى مستطیل شکل به ابعاد 5×12 متر مى‏باشد که در وسط آن گنبد عرقچینى کوتاهى به قطر 20/1 و ارتفاع حدود دو متر تعبیه شده است. گنبد از داخل به صورت هشت ضلعى است و صورت قبرى به ابعاد 1×20/1 و ارتفاع 80 سانتى‏متر در گوشه‏اى از بقعه قرار دارد که با کاشى‏هاى حمامى تزیین شده و پارچه سبز روى آن گذاشته‏اند. پنجره‏اى در شرق بقعه جهت نورگیرى و تهویه هوا طرّاحى گردیده است. در کتاب آئینه تویسرکان درباره این زیارتگاه نوشته شده است:

مقدمه دبیر ستاد ویژه بقاع متبرکه................................................ 7

موقعیّت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان........................... 11

1. آرامگاه ابوعلى سینا / همدان / خیابان بوعلی‏......................... 17

2. آرامگاه استر و مردخاى / همدان / خیابان شریعتی................ 22

3. آرامگاه بابا طاهر عریان / همدان‏ / مرکز شهر.......................... 26

4. آرامگاه حیقوق نبى ‰ / تویسرکان / مقابل دانشگاه.............. 33

5. آرامگاه سام و هام / ملایر / سامن...........................................

از جمله آثار به جاى مانده از سلوکیان در نهاوند، آثار معبدى است که منسوب به سلوکیان است و به معبد «لااودیسه» معروف بوده است. مکان دقیق این معبد مشخص نیست، اما آثارى که از نواحى تپّه مرکزى شهر به نام تپّه دوخواهران به دست آمده، این احتمال را قوت مى بخشد، که محل معبد این مکان بوده است. این معبد را آنتیو کوس (آنتیو خوس) سوم پادشاه سلوکى در این شهر براى همسر خود، ملکه لااودیسه بنا کرده است. در حفاریهاى سال 1325 (1946 میلادى) کتیبه بزرگى به ابعاد 36×85 سانتیمتر در 33 سطر به خط یونانى پیدا شد، که مربوط به آنتیو کوس سوم است. ترجمه این کتیبه، توسّط «لویى روبرو» در شماره هفتم مجله «هلینکا» انتشار یافت.

در 15 کیلومترى شهر نهاوند، در ضلع شمالى روستاى بابا قاسم خرابه هاى مرتفعى وجود دارد، که از قلعه هاى دوره اشکانى بوده است. این خرابه ها، به خرابه هاى قلعه سرسام گبرى هم شهرت دارد. قسمتى از ساختمانهاى اهالى روستاى بابا قاسم نیز، بر روى بخشى از محدوده این تپّه بنا شده اند. همچنین، در سال 1369 باستان شناسان میراث فرهنگى، نمونه هایى از سفال هاى این تپّه را جهت آزمایش جمع آورى نموده اند. از این قلعه تاریخى، گرچه جز خرابه اى باقى نمانده است، اما جاى تامل است، که على رغم گذشت قرنها، چگونه هنوز هم ویرانه هایى بسیار مرتفع از این قلعه، بر جاى مانده اند؟ که شاید حاکى از شکوه و جلال و استحکام آنها بوده باشد. براى بازدید از این یادگار تاریخ باستان، مى توان از طریق جاده فرعى نهاوند، به روستاى باباقاسم منشعب از 8 کیلومترى جاده ورودى این شهرستان از سمت ملایر، اقدام نمود.

این تپّه در 19 کیلومترى جنوب غربى شهر نهاوند و 2 کیلومترى سرآب گیان و در کنار روستایى به همین نام قرار گرفته است و به عنوان یکى از قدیمى ترین آثار تاریخى، قابل بازدید و تحقیق مى باشد. باستان شناسان، قدمت این منطقه را 37 قرن قبل از میلاد مسیح(علیه السلام) مى دانند و مورّخان را عقیده بر این است که 5500 تا 5700 سال قبل، در این تپّه مردمانى مى زیسته اند، که از اقوام بومى ایران بوده اند و تمدّنى شبیه به تمدّن بین النهرین داشته اند. ولى بعدها، این قوم توسّط اقوام اروپایى و آسیایى از بین رفته و قوم جدید، تمدّن درخشان جدیدى را به وجود آورده اند که با تمدن بین النهرین شباهتى نداشته است.

براى اولین بار یکى از مورّخین به نام «هر تسفلد» در تپّه گیان یک نوع سفال منقشى مى بیند، که بنا به اظهار وى، نمونه هایى از آن سفال ها را در سال 1936 میلادى، نزد عتیقه فروشان همدان دیده است. لذا ـ چند سال بعد، موزه لوور پاریس به پرفسور رومن گریشمن و ژوژکنتنو ماموریت مى دهد، تا کاوش هاى وسیع ترى را در این محل انجام دهند. این کاوش ها در سال 1310 انجام شد و نتیجه مطالعات آنها در کتاب «کاوش در تپّه گیان نهاوند» منتشر گردید. او و هیئت همراه، تپّه گیان را تا عمق 19 مترى حفارى نمودند و در نتیجه تحقیقات خود، به 5 طبقه با خصوصیات متمایز برخورد نمودند، که نشانگر وجود 5 دوره از تمدّن قدیم بود و نشان مى داد که این منطقه داراى قدمتى در حدود 5700 سال است. به شرح زیر:

کلمه سرآب، از دو کلمه سر و آب تشکیل شده که به معنى سرچشمه آب مى باشد. در این منطقه بدلیل آهکى بودن زمین، آب حاصل از بارش با انحلال آهک براحتى در زمین نفوذ مى کند و به صورت چشمه در سطح زمین جارى مى شوند که معمولا بسیار پرآب هم هستند. اهم آنها عبارتند از: سرآبهاى گیان، گاماسیاب، فارسبان، ملوسان، کنگاور کهنه، بنفشه و غیره.

حمام حاج آقا تراب (یا حمام دو قلو)، در محلّه على آباد واقع در بافت قدیمى شهر نهاوند قرار دارد. در سردر ورودى این بنا، کتیبه اى نصب شده که نام بانى حمام و تاریخ ساخت آن را، سال 1230 هجرى شمسى در زمان ناصرالدّین شاه قاجار بیان مى کند. ولى به سبک دوران صفویه ساخته شده است.

علت شهرت آن به حمام دو قلو، به این دلیل است که حمام از دو قسمت تشکیل شده: قسمت اول داراى سردینه (حمام سرد) و گرمینه (حمام گرم) بزرگ بوده و فقط مورد استفاده رجال، اشراف و شاهزادگان قرار مى گرفته و قسمت دوم همان حمام، که آن هم به نوبه خود داراى سردینه و گرمینه بوده (ولى در ابعاد کوچک)، ویژه افراد عادى و طبقات پایین جامعه بوده است.

این خانه قدیمى که متعلّق به شیخ على قدوسى از عالمان شهر نهاوند است، داراى سردر ورودى زیبایى است که با نقوش هندسى آجرى تزیین شده و دو ستون نما در دو سوى سردر به زیبایى آن افزوده است.

نماى بنا در داخل حیاط به وسیله آجرکارى هاى زیبا تزیین شده و قوس هایى به شکل شاخ قوچ، نما را آراسته است. پیرامون حیاط با طاق نماهاى هلالى تزیین شده است

این مسجد، در ضلع غربى میدان آزادى نهاوند و بر روى تپّه اى احداث شده است، که براى رسیدن به درب آن، باید از 25 پله، بالا رفت. بر محراب این مسجد قطعه سنگ حجارى شده اى به ابعاد 250×50 سانتى متر به چشم مى خورد، که عدّه اى از کارشناسان با استناد به آن، بناى کنونى را متعلّق به دوره سلجوقى دانسته اند.

این کتیبه سنگى، علاوه بر تزئینات حاشیه داراى عبارات: «بسم الله الرحمن الرحیم» و «محمّد رسول الله» و در وسط کتیبه و به خط کوفى مى باشد. همچنین در قوس محراب، کتیبه سنگى کوچک ترى نیز، شامل تاریخ تعمیر مسجد و وجود نام ابوتراب نصب شده است، که به 300 سال گذشته (عصر صفویه) تعلق دارد.

این مقبره در محله مصلى یا کوچه اطلسى شهر نهاوند در میان قبرستان عمومى آن واقع شده است

مقبره به شکل مستطیل شکل و به ابعاد 7×14 متر است که درب آن از جانب شمال باز مى شود و گنبد عرقچینى در بالا دارد. قبرستان مذکور کمى بالاتر از سطح خیابان واقع شده و چندین پلکان به صحن آن راه دارد. مقبره مرحوم آیه الله آقا حجت نهاوندى از آجر ساخته شده و بام آن شیروانى است و سالیان مدیدى است دستى به آن کشیده نشده و فرسوده گشته است. ایشان با شش واسطه به فیلسوف بزرگ اسلامى ملا صدراى شیرازى مى رسد، پدرش آخوند حاج میرزا حسن ملقّب به حجت بوده است، وى در سال 1240 هجرى قمرى در اصفهان متولد شد. پس از آنکه به سن تمییز رسید مقدمات علوم را نزد پدر فرا گرفت. سپس مدتى از محضر درس علاّمه سیّد اسدالله اصفهانى بهره برد.

این بقعه در 25 کیلومترى شمال باخترى شهر نهاوند، در انتهاى خیابان شهداء و در میان گورستان روستاى گنبدکبود واقع شده است.

بقعه از سنگ لاشه و به شکل مربّع با گنبدى عرق چینى بوده که در سال 1383 هـ.ش فرو ریخته و جزو آثار باستانى به شمار مى آمده است. وجه تسمیه روستا هم به خاطر همین زیارتگاه است که در گذشته داراى گنبدى عرق چینى به رنگ کبود و با آجرهاى تیره بوده است. فعلاً دور بناى قبلى را سنگ چین نموده و در وسط آن صورت قبرى نمایان است که بر روى آن پارچه سبز نهاده اند. گویند هر کسى به درخت توتى که در مجاورت بقعه است جسارت کند و قصد بریدن آن را داشته باشد، مورد غضب قرار خواهد گرفت. روزهاى جمعه هر هفته از روستاهاى اطراف به این زیارتگاه روى مى آورند، با اینکه از دفن بودن یا نبودن شخصى در این مکان هیچ گزارش مستندى در دست نیست اما اعتقاد اهالى به این زیارتگاه زیاد است.

از دیگر اماکنى که مورد توجّه اهالى نهاوند است و گروهى از روستائیان به زیارت آن مى روند، زیارتگاه چهل تن یا چهل نابالغان مى باشد که در قلّه یکى از متفرعات گرو قرار دارد و کوه مزبور نام خود را از آن گرفته است.

از اینکه این چهل تن چه کسانى بوده اند و چرا به آنها چهل نابالغان مى گویند دانستنى هاى ما از حدود حدس و گمان فراتر نمى رود، بعضى را عقده بر این است که آنها از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) بوده اند که از مظالم خاندان عباسى به ایران آمده و در آنجا شهید شده اند. اگر چه این دیدگاه درباره اکثر زیارتگاه هاى ایران گفته مى شود و بیشتر آنان تنها بر اساس مسموعات و نقل قول هاى سینه به سینه است که اصالتى ندارد و منابع تاریخى و انساب بسیارى از آنان را رد مى کند. جالب اینکه عده اى از اهالى به ویژه بانوان همانطور که بنام ائمه (علیهم السلام) سوگند مى خورند بنام «چهل تن» نیز قسم مى خورند.

این بقعه در روستاى دورانه، در 16 کیلومترى شمال باختر شهر نهاوند، مقابل بقعه امامزادگان بلقیس و خاتون قرار دارد و به تپّه بابا هاشم نیز مشهور است.^([1])

تپّه شامل فضایى به ارتفاع 40/1 و ابعاد 3×2 متر است که حکایت از وجود بقعه اى در گذشته دارد. تپّه بابا هاشم که به اعتقاد اهالى امامزاده بابا هاشم است، در گذشته بقعه اى کوچک به ابعاد 3×3 متر بود که گنبدى کلاه خودى به ارتفاع 2 متر داشت و بر اثر مرور زمان واژگون شد و تبدیل به تپّه اى گشت. به شهادت پیر مردان محل، در مدخل بقعه شیرسنگى وجود داشت که بر روى آن کتیبه هایى حجارى شده بود. همچنین در میان بقعه سنگ نوشته اى بود که توسّط میراث فرهنگى به موزه منتقل شد.

بقعه این امامزاده در 16 کیلومترى باختر شهر نهاوند، در میان قبرستان بزرگ روستاى مهین آباد ]میان آبه[، و پس از نهر کوچک و جارى در قبرستان واقع شده و یکى از پنج مزار بزرگ و زیباى نهاوند است.

اصل بنا تازه ساخت و به شکل مربّع و به ابعاد 8×8 متر است که درب آن از جانب جنوب باز مى شود و در بالاى سردر ایوان آن سوره کوثر بر روى کاشى هاى لاجوردى تزیین شده است. بر فراز بقعه گنبدى شلجمى به قطر دو و ارتفاع سه متر قرار دارد که در ساقه نود سانتى مترى آن چهار پنجره جهت نورگیرى تعبیه شده و نماى آن از خارج ایزوگام و از داخل گچ اندود است.

در وسط بقعه، ضریحى آهنى قرار دارد که روى آن را با پارچه هاى سبز پوشانده اند.