مزارات ایران و جهان اسلام

همان طورى که روشن شد، درباره مدفن امامزاده واجب التعظیم، حضرت حمزة بن امام موسى  علیه‏السلاماختلافاتى میان علماى انساب، رجال و مورّخان وجود دارد که مجموعه اختلافات و نتیجه آن چنین مى‏ باشد:

1 ـ در پاسخى به کسانى که قایل به مدفون بودن فرزند بلافصل امام موسى  علیه‏السلام، حضرت حمزه  علیه‏السلام در شیراز هستند؛ ما با استناد به چند کتب معتبر، ثابت کردیم که مدفون در شیراز، على بن حمزة بن موسى  علیه‏السلام است، نه پدر او حمزة بن موسى  علیه‏السلام.

فهرست مطالب: (برای پرش به مطلب مورد نظر روی عناوین مربوطه کلیک کنید)

شرح حال حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) از زبان صاحب بن عبّاد 

دلایل هجرت سادات و حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) به ایران

آیا حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) به شهادت رسید؟

فضیلت و ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

دلایل تشبیه زیارت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) به زیارت حضرت سیّدالشهداء (علیه السلام)

فرزندان حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

سیماى تابناک حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) در ادب پارسى و عربى.

ذکر چهارده روایت از حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

کیفیّت زیارت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

تعداد فرزندان امام حسن مجتبى (علیه السلام)

فهرست مطالب: (برای پرش به مطلب مورد نظر روی عناوین مربوطه کلیک کنید)

تاریخ ازدواج بى بى شهربانو با امام حسین (علیه السلام)

آیا شهربانو اسم است یا لقب؟

علّت ازدواج بى بى شهربانو با امام حسین (علیه السلام)

محبّت امیرالمؤمنین، على (علیه السلام) به شهربانو

توجّه سیّدالشهداء (علیه السلام) به شهربانو

صفات روحى و جلالت بى بى شهربانو

شهربانو و جمال ظاهرى

ستایش مورّخان از علیا مخدره شهربانو

وفات حضرت شهربانو

تعداد فرزندان بى بى شهربانو

دایه امام سجّاد (علیه السلام) و احسان آن حضرت به او

روایت ساختگى و رد آن

آیا شهربانو در واقعه کربلا حضور داشت؟

داستان هجرت بى بى شهربانو و زبیده خاتون به رى

نظر علما، محققان و نویسندگان درباره بقعه بى بى شهربانوى رى

ردّ داستان هجرت بى بى شهربانو به «رى» از لحاظ تاریخ

آیا فاطمه بنت الحسین (علیهما السلام) ملقّب به زبیده خاتون است؟

ردّ گفتار دکتر جعفر شهیدى

نظریّه علاّمه شهید استاد مرتضى مطهرى (رحمه الله) درباره شهربانو

شخصیّت مدفون در بقعه بى بى شهربانو شهررى کیست؟

شخصیّت مدفون در بقعه زبیده خاتون شهررى کیست؟

فهرست مطالب: (برای پرش به مطلب مورد نظر روی عناوین مربوطه کلیک کنید)

مرقد مطهر در گذشته و حال

نخستین بنا بر روى قبر حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

رواق‌های حرم مطهّر حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

صحن‌های حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

تحوّلات و توسعه حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) پس از انقلاب اسلامى

توصیف بناى کنونى بقعه حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

نسب شریف و والدین حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

ایمان، مقام علمى و فضایل اخلاقى عبدالعظیم (علیه السلام) از زبان ائمه معصومین (علیهم السلام)

حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) از نظر علماى رجال

تاریخ تولّد و وفات حضرت عبدالعظیم الحسنى (علیه السلام)

همسر و فرزندان حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

عبادت و سخاوت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

تألیفات حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) و ائمه معاصر ایشان

ابومحمّد حسن الامیر، فرزند زید بن امام حسن (علیه السلام)، جدّ دوّم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) است که یکى از بزرگان زمان خود به شمار می‌رفت. وى در جود، فضل، کرم و فتوّت در میان بنى هاشم معروف بود. بیچارگان و ضعفا را دست گیرى می‌نمود و به درماندگان و مقروضین کمک می‌کرد.

علّت این که وى را «امیر» ملّقب ساخته‌اند این بود که، مدّت پنج سال از سوى منصور دوانیقى به حکومت مدینه، مکّه و حومه آن، منصوب شد; امّا طولى نکشید که عملکرد او خلیفه را خوش نیامد و به همین جهت او را دستگیر و روانه زندان کرد و تمام اموال و دارایى او را مصادره نمود. آن بزرگوار آن قدر در زندان منصور در بغداد به سر برد، تا این که خلیفه از دنیا رفت و سپس مهدى عبّاسى به خلافت رسید. مهدى عبّاسى او را از زندان آزاد نمود و آن چه را منصور از او گرفته بود، مسترد داشت و وى را با خود به حج برد و در اکرام وى سعى بلیغ روا می‌داشت (^[1]).

عبدالله قافه، پدر بزرگوار حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)، به هنگام تولد از نعمت داشتن پدر محروم بود; چرا که پدرش على السدید در زندان منصور در گذشت و کفالت و سرپرستى او به عهده جدّش حسن بن زید قرار گرفت; به همین جهت حسن بن زید نسبت به عبدالله اظهار علاقه می‌کرد و در تربیت و تعلّم او سعى بلیغ روا می‌داشت.

در این که چرا عبدالله ملقب به «قافه» شده است، دو قول است که به آن اشاره می‌شود:

نفیسه خاتون دختر کیست؟

شکى نیست که نفیسه خاتون دختر حسن بن زید بن امام حسن (علیه السلام) و عمه حضرت عبدالعظیم حسنى (علیه السلام) است; امّا عدّه اى از علماى انساب و مورّخان وى را دختر زید بن حسن (علیه السلام) دانسته‌اند که على التحقیق اشتباه و رد آن بیان خواهد شد.

مؤلّف کتاب «عمدة الطالب»^([1]) به نقل از «ریاضل الأنساب»^([2]) می‌نویسد:

«و کان لزید ابنة اسم‌ها نفیسة خرجت الى الولید بن عبدالملک بن مروان فولدت منه و ماتت بمصر، ول‌ها هناک قبر یزار و... قد قیل، انّما خرجت على عبدالملک بن مروان و انّها کانت حاملا منه و الأصح الأوّل، و کان زید یفد على الولید بن عبدالملک و یقعده على سریره و یکرمه لمکان ابنته، و وهب له ثلاثین ألف دینار دفعة واحدة»

زیدبن حسن (علیه السلام) بالبابه دختر عبدالله بن عبّاس ازدواج کرد و از او دو فرزند، یکى پسر که او را حسن نامید و دیگرى دختر و او را نفیسه نام نهاد، به دنیا آمد. نفیسه را ولید بن عبدالملک تزویج کرد و از وى فرزندى آورد. چون زید بر ولید بن عبدالملک درآمد او را بر سریر خویش جاى داد و سى هزار دینار دفعة واحدة به او عطا نمود.

زید، پسر بزرگ امام حسن مجتبى (علیه السلام) است، مادرش امّ بشر (^[1]) دختر ابى مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبه بن الخزرجى انصارى است که کنیه‌اش ابوالحسن می‌باشد.

وى در سفر عراق ملازمت رکاب عموى بزرگوارش حضرت سیّدالشهدا (علیه السلام) را اختیار ننموده. بعد از قضیّه و داستان طف؟ و به شهادت رسیدن امام حسین (علیه السلام)، هنگامى که عبدالله پسر زبیر بن العوام دعوى خلافت نمود، با وى بیعت کرد و نزد او شتافت و این به جهت آن بود که خواهرش ام الحسن که از جانب مادر هم با او خواهر بود، عیال و زوجه عبدالله زبیر بود. چون عبدالله کشته شد، زید خواهر خود را برداشته و از مکّه به مدینه آمد و متّولى صدقات رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) شد (^[2]).

در کتاب‌های انساب و تاریخ از زندگانى على بن حسن بن زید بن حسن (علیه السلام)، شرح حال مفصّلى نیامده است و علماى انساب و مورّخان اسلامى به ذکر پاره اى از حالات وى قناعت نموده‌اند; که ما اینک آنچه را توانسته‌ایم در این باره جمع آورى کرده و تقدیم خوانندگان عزیز می‌نماییم.

ابونصر بخارى در کتاب «سرّالسلسلة العلویّة»^([1]) می‌گوید: «ابوالحسن على بن حسن بن زید از مادرى کنیز به دنیا آمد و در زندان ابو جعفر منصور دوانیقى دوّمین خلیفه عباسى در گذشت».

در کتاب «عمدة الطالب»^([2]) هم آمده است که: «على بن حسن بن زید ملقّب به «سدید» و مکّنى به ابوالحسن، مادرش ام ولد و اعقاب او از فرزندش عبدالله قافه می‌باشد (^[3]).

پیش از بیان کرامات آن حضرت، مقدمه اى را مبنى بر این که کرامت از چه پیدا می‌شود، براى خوانندگان عزیز می‌آوریم.

از مسلّمات مذهب ما است که اگر انسانى به وظایف و تکالیف مقرّره خود از واجبات و محرّمات عمل نماید; یعنى چیزهایى را که ذات اقدس پروردگار عزیز از او خواسته است به جا آورد و از چیزهایى که منع نموده است خوددارى کند، نزد آن پروردگار به مقامى بلند و منزلتى ارجمند خواهد رسید.

بقعه این امامزاده در یک کیلومترى شمال شرق روستاى خمارآباد از دهستان کلینِ بخش فشاپویه و در 22 کیلومترى شهرستان رى قرار دارد.

طرح کنونى بقعه از یک گنبدخانه و یک ایوان ورودى در شرق آن تشکیل شده است.

در غرب و جنوب گنبدخانه نیز دو ایوان دیده می‌شود که راهى به درون گنبد خانه ندارند و نقش کریدور را ایفا می‌کنند. این بنا در فضاى بازى قرار دارد که محدوده آن چندان معیّن نیست. مساحت بقعه در حدود 160 متر مربّع است. گچ، کاهگل و آجر از مصالح استفاده شده در این بنا هستند. محدوده صحن زیارتگاه، از زمین‌های اطراف و جادّه، مشخص و اطراف آن دیوار کشى نشده است. کف صحن خاکى است و بقعه در مرکز آن واقع شده است.

بقعه این امامزادگان در خیابان سلمان فارسى شهر رى و در شرق خیابان دانش و در میان بوستان دانش واقع شده است.

شخصیّت هاى دفن شده در این بقعه سه تن به نام‌های بانو کبرى، بانو خدیجه و بانو صغرى منسوب به حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) معرفى شده‌اند. این قبرستان از قدیم به نام ایشان (سه دختران) معروف بوده است. ^([1])

به گفته راویان محلّى، این سه دختر، که دوازده تا سیزده ساله بودند، به خواب افرادى آمده و اسمشان را صغرى، کبرى و خدیجه گفته‌اند.

کریمان، در کتاب رى باستان، که جزئیات امامزادگان مدفون در رى را در آن نگاشته است، هیچ اشاره اى به بقعه سه دختران نمی‌کند. در کتاب کنزالانساب آمده است، پنج تن از دختران امام موسى کاظم (علیه السلام) به نام‌های حبیبه، رقیه، فاطمه، ساره، هاجر، و تاجر به منظور دیدن امام رضا (علیه السلام) که در آن زمان در طوس به سر می‌برده‌اند، از بغداد آهنگ خراسان می‌کنند. هنگامى که ایشان به تهران می‌رسند به دستور مأمون عباسى به شهادت رسیده همگى در آن حدود، از جمله رى، به خاک سپرده می‌شوند. ^([2])

بقعه این امامزادگان در خیابان شهید رجایى، خیابان ترانسفو، خیابان چهارم و در نزدیکى قلعه خورائین قرار دارد. قلعه خورائین، در ضلع غربى مترو باقرشهر در جنوب تهران و در غرب شهررى واقع شده است. بقعه از شمال به قلعه خوارئین، از جنوب به زمین‌های کشاورزى و از شرق به مترو ایستگاه باقر شهر منتهى می‌شود. براى دسترسى به این مکان تا سال 1382 هـ . ش مسیر ماشین رو وجود نداشت و مردم با پاى پیاده به امامزاده رفت و آمد می‌کردند، اما از آن سال جادّه اى ساخته شد و امروزه می‌توان به سهولت به بقعه رسید.

یکى از زیارتگاه‌های مشهور شهر رى و استان تهران، حرم مطهّر حضرت حمزة (علیه السلام) است که در قبله گاه حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) قرار دارد و در سالیان اخیر توجّه ویژه و تعمیرات گسترده در آن صورت گرفته است.

توصیف بناى کنونى بقعه امامزاده حمزه

این بقعه، یکى از سه نقطه اصلى ایجاد کننده هسته مرکزى مجموعه است که در ضلع جنوبى مسجد هلاکو واقع شده است. پیرامون این بقعه در جبهه‌های غربى، جنوبى و شرقى یک فضاى بسته وسیع و کماکان پیوسته وجود دارد که شامل دو صحن است; یکى صحن امامزاده حمزه که در ضلع شرقى آن واقع شده و از طریق ایوان آینه به آن متصل می‌شود و دیگرى صحن پشت امامزاده حمزه که از طریق درهاى ورودى با آن مرتبط می‌شود. چنان که از نام این قسمت‌ها برداشت می‌شود ظاهراً قبلاً این بخش‌ها، صحن‌ها و یا فضاهاى روبازى بوده‌اند که پیرامون این بقعه قرار داشته‌اند. در حال حاضر، کف بقعه به اندازه سه پلّه از سطح این صحن‌ها پایین تر است.

مشهور به «شاهزاده حسین و یار حسین»، بقعه این امامزادگان در شمال شرقى روستاى قلعه نو و پاکدشت و جنوب روستاى حکیم آباد قرار گرفته است. در غرب بقعه، بزرگراه قم و در جنوب غربى آن روستاى سلمان آباد قرار دارد.

در داخل زیارتگاه، دو مقبره و ضریح وجود دارد که وقتى، از ضلع جنوب غربى وارد گنبدخانه می‌شویم، اولى متعلّق به شاهزاده حسین و دوّمى متعلّق به امامزاده یار حسین است. اما از نسب ایشان، در منابع معتبر انساب اطلاعاتى یافت نشد.

در صحن امامزاده تا سال 1364 هـ . ش درختان قطورى وجود د اشت که به علّت کم آبى خشک شدند. بقعه امامزادگان تا سال 1359 هـ . ش فاقد ایوان بوده و ایوان در آن سال به بقعه اضافه گردیده است. گنبد امامزاده هیچ تغییرى نکرده و به همین شکل بوده است. ضریح امامزاده شاهزاده حسین چوبى و مشبّک بوده و در سال 1381 هـ . ش ضریح جدید را اتباع افغانى ساخته‌اند. شش حجره بقعه زائر سراست که تا سال 1354 هـ . ش از آن‌ها استفاده می‌شده است.

بقعه این امامزاده در روستاى کلین از توابع شهرستان رى واقع شده است. راهِ دست یابى به آن بدین طریق است که در وسط جاده اصلى روستا و در ضلع شمال شرقى جادّه، یک جاده خاکى ماشین رو است که تا زیارتگاه چهارصد متر فاصله دارد.

بناى بقعه از ابتدا تاکنون تغییر نکرده، و فقط در آن مرمّت‌هایی انجام شده است. در سال 1380 هـ . ش، صحن با زمین‌های اطراف هم سطح و جلو ایوان یک سراشیبى بوده است. اما در این سال کف صحن را با خاک ریزى بالا می‌آورند. همچنین دیوارها تا سال 1380 هـ . ش از بیرون کاهگلى بوده است اما در این سال گچ کارى می‌شود. سنگ قبر نیز از گذشته تاکنون تغییرى نکرده، و به همین صورت فعلى بوده است. در گذشته، در جنوب شرقى حرم، سنگ سیاه رنگى بود که سنگ‌های کوچک روى آن چسبیده می‌شد و در سال 1379 هـ . ش به سرقت رفت. البته این سنگ چهار مرتبه دیگر نیز به سرقت رفته بود که پس از هر چهار سرقت، سنگ پیدا می‌شد، اما پس از سرقت آخر تاکنون سنگ پیدا نشده است.

بقعه این امامزاده در خارج از روستاى مخروبه قلعه نو از توابع دهستان حسن آباد بخش فشافویه واقع شده و در جنوب شرق بقعه، شهرک امام حسن واقع شده است.

به دلیل اینکه در اطراف امامزاده درخت و باغ وجود دارد، گنبد امامزاده از دور دیده نمی‌شود. فقط در فاصله صد مترى گنبدى کاهگلى دیده می‌شود که ترک خوردگی‌های آن حکایت از فرسودگى و عدم رسیدگى به آن می‌کند.

بناى فعلى از یک گنبد خانه تشکیل شده که درِ ورودى آن در جداره شرقى آن قرار گرفته است. ایوانى در سمت جنوب بنا دیده می‌شود، که با فضاى داخل بقعه هیچ ارتباطى ندارد. پیرامون بناى مذکور حیاطى دیده می‌شود که گستردگى بیشتر آن در شرق و جنوب بقعه است. مساحت بقعه 119 متر مربّع و مساحت عرصه آن 1256 متر مربّع است. ارتفاع ایوان در حدود 60/5 متر و ارتفاع دیگر جداره‌های بقعه 30/4 متر است. گچ، رنگ، کاهگل و آجر از جمله مصالح استفاده شده در این بناست.

بقعه این امامزاده در غرب حسن آباد فشاپویه و در میان روستاى اشتهازان واقع شده است. به باور محلّى و بر اساس سنگ قبر موجود در بقعه، نام امامزاده هاجر، و دختر امام موسى بن جعفر (علیه السلام) معرفى شده است.

طرح بقعه از یک گنبدخانه و یک ایوان ورودى در شمال شرقى گنبدخانه تشکیل شده است. این بنا در میان صحنى بزرگ قرار گرفته است. مساحت بناى بقعه 130 متر مربّع و مساحت عرصه آن 18800 متر مربّع است. کاهگل، گچ، رنگ، سنگ مرمر، آجر، فولاد و شیشه از جمله مصالح استفاده شده در این بنا هستند.

ورودى در جنوب غربى بناست، در و چهار چوب ندارد و عرض آن چهار متر است.

ابعاد صحن، 125×100 متر، و ارتفاع دیوار صحن سه تا چهار متر و از کاهگل است. کف صحن خاکى است. قسمتى از دیوارهاى ضلع جنوب غربى صحن داراى روزنه‌هایی با طاق ضربی‌اند که عرض آن‌ها 50/1 متر و ارتفاع آن دو متر است. این روزنه‌ها در عمق بیست سانتى مترى از دیوار قرار دارند. بقعه در مرکز صحن قرار گرفته است.

این برج، در مشرق ابن بابویه، در میان باغى که از باغ بزرگ طغرلیه سابق بر جاى مانده، واقع است.

بنایى برجى مضرّس با 22 ترک به ارتفاع حدود 20 متر است. قطر دیوار برج از جداره داخل تا نوک تیغه‌ها، 60/3 متر است. برج داراى دو ورودى است که ورودى جنوب شرقى با توجّه به قاب سازى آن، اصلى به شمار می‌رود. فضاى داخلى، استوانه اى ساده به قطر 4/12 و محیط 93/39 متر است. بدنه ساده آجرى برج، به کمک ترک‌های استوار و ایجاد سایه روشن‌هایی، توجّه بیننده را به فراز آن جلب می‌سازد که قطار بندى زیبایى در آنجا اجرا شده است. تزئینات و شیوه قطاربندى، به یارى طاق نماهایى چون ترنبه هاى کنج سقف‌ها انجام شده است. قطار بندى مزبور، در سه ردیف چنان اجرا شده که نقش‌هایی ترکیبى در مایه گل گشنیزى به وجود آورده است.

این بقعه در مسیر جاده قدیم تهران ـ قم، در جنوب شرقى حسن آباد، و در شرق روستاى کلین و در جنوب جاده خانلق واقع شده است.

شخصیّت مدفون در این بقعه، یعقوب ابن اسحاق کلینى پدر محمّد، صاحب کتاب اصول کافى است. در رجال شیخ طوسى، شیخ محمّد بن یعقوب کلینى این گونه معرّفى شده است: «ابو جعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق کلینى». از تاریخ تولّد وى (شیخ یعقوب) اطّلاعى در دست نیست، اما از آنجا که فرزندش محمّد در زمان امام حسن عسگرى (علیه السلام) متولد شده است; بنابراین، شیخ یعقوب، زمان امامت امام هادى و امام حسن عسگرى (علیه السلام) متولد شده است، بنابراین، شیخ یعقوب، زمان امامت امام هادى و امام حسن عسگرى (علیه السلام) را درک کرده است.