مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در کنار رودخانه دایمى گلیان در روستاى با طراوت گلیان[1](از دهستان گلیان، بخش مرکزى)، در 20 کیلومترى جنوب شهر شیروان واقع شده است.

بنایى قدیمى و بجا مانده از دوره صفویّه که بخش‌هایی از آن از بین رفته است. اصل اتاق مرقد به ابعاد 8×8 متر است که چهار زاویه آن با ایجاد گوشواره به هشت ضلعى تبدیل شده و گنبد بنا بر آن استوار شده است. این گنبد که به صورت عرقچینى به قطر 8 و ارتفاع چهار متر است از آجر ساخته شده و نماى خارجى آن کاه و گل است. در داخل بقعه، دو شاه نشین طرّاحى شده که بر اثر سوختگى داخل بنا بخشى از آن تخریب شده است.

این مقبره در 500 متری جنوب شرق روستای القور از توابع بخش مرکزی شهرستان بیرجند و در داخل قبرستان این روستا قرار گرفته است.

بنا شامل اتاقی به ابعاد 5/7×9 متر است و ورودی آن در ضلع شمال شرق قرار دارد. گنبدخانه، اتاقی است چهار ضلعی به ابعاد 6/5×6/5 متر که در هر ضلع آن یک طاقنما تعبیه شده. پوشش بنا گنبدی است. در داخل مقبره چندین سنگ قبر از جنس مرمر وجود دارد که دچار فرسایش شده‌اند و بخش‌هایی از آن‌ها از بین رفته است.

بنای تاریخی مزار «شیخ شمس الدین» موسوم به مزار گل در دامنه تپه‌ای در حاشیه جنوبی روستای گل از دهستان براکوه در بخش خوسف قرار دارد.

این بنا شامل یک ایوان در وسط و دو حجره در دو طرف است. دیوارهای حجره غربی از سنگ ساخته شده و از استحکام بیش‌تری برخوردار است. این حجره مقبرة شمس الدین است و با یک گنبد آجری پوشش یافته است. از تزیینات این بخش می‌توان به کاربندی‌های سنگی فیل پوش‌ها، قسمت بالای طاق‌نماها و زیر ساقه گنبد اشاره کرد.

این زیارتگاه در جنوب غربی شهرستان بیرجند، در روستای جنگ آباد، از دهستان جلگة ماژان از بخش خوسف واقع شده و راه ارتباطی آن از طریق جادة آسفالت خوسف ـ دولت آبادگیو قابل دسترسی است.

این مزار در کنار مزرعه‌ای کوچک در دو کیلومتری روستای عماری از توابع بخش خوسف شهرستان بیرجند قرار دارد.

بقعة این امامزاده در روستای بجد و در داخل محدودة قبرستان تاریخی این روستا از دهستان باقران از بخش مرکزی وجود دارد که به سلطان زید بن ابراهیم از برادرزادگان امام رضا (منتسب است. فضای بقعه، بنایی است که با مصالح خشت و گل بنا شده است. این بنا به طور کلی شاهد یک صحن است که ایوان‌ها، اتاق‌ها و طاقنماهایی در اطراف آن شکل گرفته‌اند. ورود به بنا از دو جبهه غربی و شرقی امکان پذیر است. ایوان‌ها در اضلاع شمالی و جنوبی قرار گرفته‌اند و در طرفین هر ایوان نیز دو ایوان کوچک ساخته شده است. قوس ایوان‌ها از نوع جناقی و پوشش آن‌ها به شیوه گنبدی چهارترک است. قبر نیز در وسط صحن به شکل برآمدگی مشخص قرار دارد. با توجّه به اسناد و شواهد موجود می‌توان تاریخ ساخت این بنا را به دورة صفویه نسبت داد که در دوره‌های بعدی خصوصاً در سالیان اخیر مورد مرمّت قرار گرفته است.

این مزار در نزدیک روستای ورزک، در 28 کیلومتری جنوب شرق شهر قاین واقع شده و به مزار رایک معروف است.

روستای ورزک یکی از روستاهای خوش آب و هوای اطراف شهر قاین و یکی از تفریح‌گاه‌های مردم در ایام تعطیلات و فصول گرم سال به شمار می‌آید.

این مزار در داخل روستای افین از بخش مرکزی شهرستان قاین واقع شده است.

بنای مزار متعلّق به عمر بن داوود مشهور به چهارگنبد، دارای پلانی مربع شکل و به ابعاد 70/11 متر طول و 20/10 متر عرض می‌باشد. ورودی اصلی بنا از داخل حیاطی مستطیل شکل است. این حیاط و اطاق‌های ضلع شمال شرقی بنا در سال‌های اخیر به آن الحاق شده است. ایوان ورودی بنا به صورت قوس تیزه دار با سکوهایی جهت نشستن و طاقچه‌هایی در آن و نزدیک به پوشش قوس می‌باشد که در جنوب شرقی بنا واقع شده است. در جبهه جنوب شرقی بنا 14 پله وجود دارد که امکان دسترسی به پشت بام مزار را فراهم نموده است. فضای داخلی بنا به چهار قسمت تقسیم شده که هر کدام با گنبدی نسبتاً کوچک پوشانده شده که قسمتی از وزن هر گنبد توسّط ستونی از خشت و گل به ابعاد 20/2×30/1 متر تحمّل می‌شود.

بقعة این امامزادگان در خیابان فرهنگ شهر فردوس و در فاصله چند متری از ضلع جنوبی مسجد جامع این شهر واقع شده و به سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان موسی بن جعفر (منتسب است. کل مساحت آرامگاه حدود 3000 متر مربع است که مساحت صحن آن حدود 2000 مترمربع است و بقیّة آن به زیر بنا اختصاص دارد. در ضلع غربی صحن، بنای امامزاده قرار دارد و در سه ضلع دیگر جمعاً 30 حجره با عرض دهانه 3 متر ساخته شده است. بر فراز بنا گنبدی با ارتفاع 7 متر تعبیه شده که ساقة آن دارای تزئینات آجری و کاشیکاری است. قسمتی از این بنا در زلزله 1347 از بین رفته که دوباره بازسازی شده است. آندره گدار باستان‌شناسی فرانسوی که در سال 1305 هـ. ش به فردوس آمده تاریخ ساخت بنا را به دورة تیموریان نسبت داده است.

در یکصد کیلومترى جنوب شرقى شهر بیرجند، زیارتگاه با شکوهى وجود دارد که به مزار سیّد على معروف است.

این بنا که به موجب عشق و علاقة مردم منطقه به ائمه( پیوسته مورد توجّه و احترام بوده است، به تازگى به نحو شایسته‏اى تجدید بنا گشته است. بقعه به شکل مستطیل و در مساحت تقریبى 250 متر مربّع بنا گشته که از چهار طرف، به حرم، ایوان و مدخل دارد. ایوان‏ها حدود یک متر از دیوار حرم بلند ساخته شده‌اند و درست در وسط این بقعه، گنبدى گرد به ارتفاع پنج متر و به قطر شش متر که با کاشى‏هاى لاجوردی آراسته شده، جلوه‌گر است.

بقعة این امامزاده در روستای دهک از دهستان عربخانه از بخش شوسف واقع شده و بسیار مورد توجه اهالی است. مزارى است که آثار قدمت در آن آشکار است. این مزار که به صورت مربّع است، داراى ایوان، رواق و گنبد کوچک مخروطى شکل مى‏باشد. مرحوم محمّد باقر آیتى در کتاب کبریت الاحمر مى‏نویسد: «دخترى نابینا بود، گفت پنج من خوشة گندم جمع کردم و در مزار سیّد الحسین، پسر امیر المؤمنین (خیرات نمودم، چشمان مرا شفا داد. در این مزار متبرک، داخل روضه، روى دیوار شمالى، ردپایى برهنه بر روى یک سنگ سیاه با طول حدود 30 سانتى‏متر و عرض دو سانتى‏متر قرار دارد، که گفته مى‏شود، جاى پاى امام رضا(است. این رد پا، مورد تفأل زایرین این زیارتگاه مقدّس قرار مى‏گیرد بدین صورت که مهر نماز را به آن مى‏چسبانند، اگر مهر چسبید، تفأل خیر است و گرنه خیر نیست. این مطلب را اکثر زائرین تجربه کرده‏اند.

بقعة این امامزاده در روستاى آفریز از بخش سده و در 65 کیلومتری جنوب غربی شهر قاین واقع شده و به زید النار شهرت دارد و یکی از زیارتگاه‌های مشهور استان خراسان جنوبی است.

مصالح و پیمانه بنا قدمت آن را به عصر صفویه مربوط می‌کند، لیکن کتیبه‌هایی در بنا موجود است که تاریخ ساخت آن را به قرون اولیه اسلامی منتسب می‌نماید. ورودی اصلی مجموعه ایوانی در جبهه شمالی است که تزئینات بسیار زیبای مقرنس کاری و طاق جناغی دارد. در دو قسمت ایوان، داخل صحن، اتاق‌ها و غرفه‌هایی قرار دارند که در چهار ضلع امتداد می‌یابند و صحن مجموعه را محصور می‌کنند.

بقعة باشکوه و قدیمى این امامزاده در بالاترین جاى روستا خوش آب و هواى مهوید و در 30 کیلومترى شمال غربى شهر فردوس قرار دارد و مشهور به «سلطان احمد» است.

بنا متعلّق به دوره صفویّه و به شکل مربّع و به ابعاد 15×15 متر شامل چهار صفّه بلند به ارتفاع بیش از 4 متر است که چهار زاویه بنا را با ایجاد فیل‏پوش به هشت‏ضلعى و سپس به دایره تبدیل نمود و در نتیجه، گنبد عرق‏چینى بنا به قطر 5 و ارتفاع 4 متر بر آن استوار ساخته‏ اند.

این آرامگاه در قبرستان ابوالخیرِ شهر قاین قرار دارد و مورد توجّه اهالی است.

ساختمان آرامگاه که از خشت و گل ساخته شده، دارای پلان مربع شکل است که چهار زاویه آن را با پخ کردن به هشت ضلعی تبدیل نموده‌اند. ورودی آن در جانب جنوب تعبیه شده و دارای ایوانی به ارتفاع قریب به 4 متر است که طاق تویزه آن را در برگرفته است. پس از عبور از این ایوان شبستان کوچکی با طاق گنبدی، زائر را به داخل گنبدخانه رهنمون می‌سازد. بر فراز بقعه، گنبدی شلجمی نیمه بلند قرار دارد که ساقه‌ای حدود یک متری در آن ایجاد شده و چهار روزنه جهت نورگیری تعبیه شده است. این آرامگاه در سالیان اخیر مورد مرمت قرار گرفته و به شمارة 2377 و در تاریخ 23/5/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.

بقعة زیباى این امامزاده در دویست مترى خارج از روستاى جهان آباد از بخش زبرخان، در میان قبرستان عمومى روستا واقع شده و مشهور به «سلطان عبداللَّه» است.

ساختمان بقعه که از خشت و گل ساخته شده. به صورت مربّع و به ابعاد 7×7 متر و داراى چهار ایوان در چهار جهت است و دو طرف هر کدام دو رواق با طاق هلالى دارد که سمت شرق آن فرو ریخته است. بر فراز بقعه گنبدى به شکل کلاه خودى به قطر 4 و ارتفاع 3 متر قرار دارد که با کاه و گل پوشش یافته است.

این مقبره در روستاى عبدل آباد، از بخش شهرآباد در 22 کیلومترى جنوب شرقى شهر بردسکن واقع شده و به مسجد و گنبد عبدل نیز مشهور است.

به جهت واقع شدن بقعه در حاشیه کویر، شن‌هاى روان از سمت شرق به آن حمله ور مى‏شوند و همین امر باعث فرسایش در این قسمت بنا شده است.

این مقبره در میان روستاى صید آباد از دهستان پایین جام، در حدود 35 کیلومترى شهر تربت جام واقع شده است.

بناى بقعه خرابه‏اى است که در فاصله صد مترى روستاى صیدآباد واقع شده و شامل یک قطعه زمین مربع شکلى به ابعاد هر ضلع 15 متر است که به وسیله یک دیوار آجرى به ارتفاع یک متر محصور شده و در ضلع جنوبى آن ایوانى به دهانه 3 متر و طول 5 و ارتفاع 5 متر با دو منارة کوچک دو متری در طرفین دارد. چهار اتاق گلى که سقف آن فرو ریخته در مجاورت ایوان است.

این مزار در خارج از روستاى قلعه شیش و بین روستاى گلبو و قلعه شیش واقع شده و قبرستان عمومى شیشى‏ها است.

مزار بر روى تپّه‏اى که اطراف آن را درختان گز فرا گرفته واقع شده و شالودة آن از خشت و گل و سنگ لاشه ساخته شده و ابعاد آن 12×7 متر است.

این زیارتگاه در حاشیة جنوبى روستاى مژن آباد از دهستان بستانِ بخش سنگان واقع شده و به «مزار عبدل» مشهور است.

ساختمان مزار که متعلّق به قرن پنجم و ششم هجرى است، از خشت و گل ساخته شده و در مظهر قنات پر آب مژن آباد واقع است. مزار، یک بناى دو ایوانى با صحنى به طول 10 و عرض 5/4 متر است.

این زیارتگاه در میان قبرستان عمومى روستاى لاج از بخش مرکزى شهر خواف واقع شده که از آثار دورة صفویّه است.

مزار شاهزاده‏هاى شیرخانه، در وسط قبرستان بزرگى قرار دارد و از گذشته دور تاکنون به مزار شاهزاده‏ها مشهور بوده است.